کاوشی در تاریخ‌گذاری سوره حجرات و نقش آن در نقد روایات ترتیب نزول

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه اصفهان

2 استادیار دانشگاه اصفهان

چکیده

بیشتر مفسران تنها به مدنی بودن سوره حجرات تصریح کرده و این سوره را فاقد قراین لازم برای تاریخ‌گذاری دانسته‌اند. اما با توجه به سوره‌های قبل و بعد این سوره در روایات ترتیب نزول، زمان نزول سوره حجرات به‌طور تقریبی به اوایل سال ششم هجری باز می‌گردد. در حالی که تتبع در روایات سبب نزولِ ذیل سوره حجرات و گزارش مورخان از وقایع پس از فتح مکه، نشانگر نزول این سوره در نیمه اول سال نهم هجری، مصادف با ورود وفود به مدینه و اسلام‌آوری قبایل شبه جزیره است که در پی آن، این سوره بعد از فتح مکه و قبل از جنگ تبوک تاریخ‌گذاری می‌گردد. در نتیجه در این نوشتار با تکیه بر روش تحلیل محتوای تاریخی، این دو دیدگاه متعارض در تاریخ‌گذاری سوره حجرات نقد و بررسی شده است. در نهایت با تأیید تاریخ‌گذاری سوره حجرات در سال نهم هجری و با توجه به آنکه همه آیات زمان‌دار در این سوره به ترتیب وقایع تاریخی که رخ داده، نازل شده‌اند، می‌توان به نزول پیوسته این سوره از ابتدا تا انتهای آن در یک بازه زمانی چندماهه پی برد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Exploring the Dating of Sūra al-Ḥujurāt and its Effect on the Critique of the Traditions of Revelation Order

نویسندگان [English]

  • Zahra Kalbasi 1
  • Amir Ahmadnejad 2
1 Ph.D. Student, Isfahan University
2 Assistant Professor, Isfahan University
چکیده [English]

Most exegetes have only pointed out the Sūrat al-Ḥujurāt as being a Medinan sūra, and consider that there are not enough indications to determine the date of its Revelation. However, considering the sūras that are mentioned before and after Sūrat al-Ḥujurāt in the traditions of Revelation order shows that this sūra is revealed roughly at the beginning of 6 AH. While exploring the traditions which mention the cause of Revelation for this sūra and the reports received from historians regarding the events happened after the conquest of Mecca, testifies that this sūra is revealed at the first half of 9 AH, coinciding with the arrival of delegations and converting the tribes of the Peninsula to Islam, so the sūra could be dated after the conquest of Mecca and before the battle of Tabūk. The paper explores these two opposing views through historical content analysis and concludes with confirmation of the year 9 AH, considering that all timed verses of this sūra are revealed chronologically in accordance with the historical events, it indicates that all the verses of this sūra are revealed successively over a few-month period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sūrat al-Ḥujurāt
  • timed verses
  • putting a date on
  • the conquest of Mecca
  • successive Revelation
1. قرآن کریم.
2. ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق.
3. ابن سعد، محمد؛ الطبقات الکبرى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ق.
4. ابن عاشور، محمد‌بن طاهر؛ التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ، بی‌تا.
5. ابن عطیه اندلسی، عبدالحق‌بن غالب؛ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.
6. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل‌بن عمرو؛ البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407ق.
7. ـــــــــــــــــــــــــــ ؛ تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1419ق.
8. بلخی، مقاتل‌بن سلیمان؛ تفسیر مقاتل‌بن سلیمان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1423ق.
9. بهجت‌پور، عبدالکریم؛ تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1392ش.
10. ثعالبى، عبدالرحمن‌بن محمد؛ جواهر الحسان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1418ق.
11. ثعلبى، احمدبن ­ابراهیم؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.
12. جعفریان، رسول؛ سیره رسول خدا، قم، دلیل ما، 1382ش.
13. دروزة، محمد عزت؛ التفسیر الحدیث، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، 1383ق.
14. ذهبی، شمس‌الدین محمد؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربى، 1413.ق
15. رازی، ابوالفتوح حسین‌بن على؛ روض الجنان و روح الجنان فى تفسیر القرآن، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوى‏، 1408ق.
16. سمرقندى، نصربن محمد؛ بحر العلوم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
17. سیوطی، جلال‌الدین؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.
18. شهرستانى، محمد‌بن عبدالکریم؛ مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تهران، مرکز انتشار نسخ خطی، 1368ش.
19. طبرسی، فضل‌بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.
20. طبرى، محمدبن جریر؛ جامع­ البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت، دار المعرفه‏، 1412ق.
21. ــــــــــــــــــ ؛ تاریخ الطبری‏، بیروت، دار التراث العربی، 1387ق.
22. طوسی، محمد‌بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
23. عبدالرحمن العک‏، خالد؛ تسهیل الوصول إلى معرفة أسباب النزول، بیروت، دار المعرفة، 1422ق.
24. فخر رازی، محمدبن عمر؛ مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
25. فراء، یحیى‌بن زیاد؛ معانى القرآن، قاهره، دارالمصریه للتألیف و الترجمه‏، 1980م.
26. قرطبی، محمدبن احمد؛ الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1364ش.
27. قمی، علی‌بن ابراهیم؛ تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، 1363ش.
28. کلباسی، زهرا؛ احمدنژاد، امیر؛ «آخرین نزول؛ مائده یا توبه؟»، پژوهش‌های قرآنی، سال بیستم، شماره 76، 1394، 111-86.
29. مقریزی، تقی‌الدین؛ إمتاع الأسماع بما للنبى من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1420ق.
30. واحدى، على‌بن احمد؛ اسباب النزول‏، تهران، نشر نى‏، 1383ش.
31. واقدی، محمدبن عمر؛ مغازى تاریخ جنگ‌هاى پیامبر6، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1369ش.
32. هوارى، هودبن محکم‏؛ تفسیر کتاب الله العزیز، الجزایر، دار البصائر، 1426ق.
33. یعقوبی، احمدبن ابی‌یعقوب؛ تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر، بی‌تا.