مطالعه معناشناختی دیدگاه یحیی‌بن سلام در باب واژگان قرآنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه خوارزمی

2 دانش‌آموخته دکتری دانشگاه تهران

چکیده

فهم معنای واژگان قرآنی، گام نخست و بنیادی در تفسیر قرآن است، چنان‌که تألیف آثار متعدد در این حوزه از سده‌های نخستین اسلامی شاهدی بر این مدعاست. یحیی‌بن سلّام ازجمله قرآن‌پژوهان سدۀ دوم هجری است که نزدیکی روزگار وی با عصر نزول، اهمیت روش‌شناسی آثار وی را در حوزه معناشناسی مفردات قرآن مضاعف می‌کند. بنابراین در مقاله حاضر به بررسی دو اثر وی پرداخته­‌ایم: اثر نخست کتاب تصاریف با موضوعِ وجوه معناییِ واژگانِ قرآنی است، و اثر دوم کتاب تفسیر اوست. این دو اثر سرشار از معناشناسی مفردات قرآنی است. تردیدی نیست که یکی از ویژگی‌های سنت تفسیری در سده‌های نخستین اسلامی، سیطرۀ نقل است که در دو اثر پیش‌گفته به‌روشنی دیده می‌شود. بااین حال به‌نظر می‌رسد یحیی‌بن سلام در موارد متعدد خود به معناشناسی واژگان قرآنی پرداخته است. بنابراین هدف مقاله حاضر آن است که با تطبیق و کاربست برخی مفاهیم و اصطلاحات حوزۀ معناشناسی، به توصیف و تحلیل معناشناسی واژگان قرآنی در دو اثر پیش‌گفته بپردازد تا روش یکی از متقدم‌­ترین قرآن‌پژوهان را در این حوزه آشکار کند. این پژوهش نشان می‌دهد که یحیی­‌بن سلام در تبیین معنای واژگان قرآنی، به «بافت موقعیت»، «ریشه‌شناسی»، «روابط هم‌­نشینی و جانشینی»، «واژگان هم‌­نویسه»، «شمول معنایی» و «تقابل معنایی» توجه داشته است. همچنین وی در معناشناسی واژگان قرآنیِ متعلق به امور ناملموس، به مفهوم استعاری این واژگان اشاره می‌کند که یادآور «استعاره­‌های مفهومی» در دانش زبانشناسی است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Semantic Study of Yaḥyā b. Salām’s Perspectives Concerning the Qur’anic Terminology

نویسندگان [English]

  • Mahmoud Makvand 1
  • Narjes Tavakkoli Mohammadi 2
1 Assistant Professor, Kharazmi University
2 Ph.D. Graduate, Tehran University
چکیده [English]

Understanding the meaning of the Qur’anic terminology is the first and foremost step in Qur’an interpretation, as testified by authoring various works in this field since early Islamic centuries. Yaḥyā b. Salām is among the second century Qur’anic scholars, whose closeness to the Revelation era would double the importance of his methodology in the field of the semantics of the Qur’an’s terms (mufradāt). We have, therefore, undertaken to study two of his works in the present article; the first, Taṣārīf, which is on the semantic aspects of the Qur’anic terminology and the second one, which accounts for his Tafsīr book. These two works are replete with the semantics of the Qur’anic terms. Undoubtedly, one of the characteristics of exegetical tradition in early Islamic centuries is the prevalence of narration, which is clearly seen in the above-mentioned two works. Nevertheless, it seems that Yaḥyā b. Salām has in various instances dealt with the semantics of the Qur’anic terminology. Thus, the present article is intended to describe and semantically analyze the Qur’anic terminology in the above-mentioned two works through application of some semantic concepts and expressions in order to unveil the methodology of one of the earliest Qur’anic scholars in this field. This research demonstrates that in his enunciation of the meaning of the Qur’anic trms, Yaḥyā b. Salām has taken into consideration the “situation’s context”, “etymology”, “juxtaposition-substitution relations”, “homographs”, “semantics inclusiveness”, and “semantics contrast”. In the semantics of the Qur’anic terminology related to the intangible, he refers to the metaphorical meaning of these terms, which reminds one of the “conceptual metaphors” in linguistics.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Yaḥyā b. Salām
  • Qur’anic terminology
  • interpretation
  • semantics
  • linguistics

مراجع

1. قرآن کریم.
2. آقاگل‌زاده، فردوس (1392)، فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی، تهران: علمی و فرهنگی.
3. ابن ابی حاتم، ابوالرحمن‌بن محمد (1371ق)، الجرح و التعدیل، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
4. ابن جزری، محمد‌بن یوسف (1351ق)، غایۀ النهایۀ فی طبقات القراء، مکتبۀ ابن تیمیۀ.
5. ابن عاشور، محمد‌بن طاهر (بی‌تا)، التحریر و التنویر، بى‌جا: بى‌نا.
6. ابن عطیه، عبدالحق‌بن غالب (1422ق)، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالسلام عبدالشافى محمد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
7. ابن فارس، احمد (1979)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السلام محمد هارون، بیروت: دار الفکر.
8. ابن قتیبه، عبدالله ابن مسلم (بی‌تا)، غریب القرآن، بی‌جا: بی‌نا.
9. ابن منظور، محمد‌بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
10. ابن یعیش، ابو البقاء (بی‌تا)، شرحالمفصل، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
11. ابوالفتوح رازى، حسین‌بن على (1408ق)، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى.
12. ازهری، محمد‌بن احمد (2011)، تهذیب اللغۀ، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
13. اندلسى، ابوحیان (1420ق)، البحر المحیط فى التفسیر، بیروت: دار الفکر.
14. بابایی، علی‌اکبر (1394)، قواعد تفسیر قرآن، چاپ اول، تهران: سمت.
15. بیضاوى، عبدالله‌بن عمر (1418ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
16. تیمی، یحیی‌بن سلام (1425ق)، تفسیر، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
17. تیمی، یحیی‌بن سلام (1979)، التصاریف لتفسیر القرآن مما اشتبهت اسمائه و تصرفت معانیه، بی‌جا: الشرکۀ التونسیۀ للتوزیع.
18. فراهیدی، خلیل‌بن احمد (1410ق)، کتاب العین، چاپ دوم، قم: انتشارات هجرت.
19. خولی، زکریا هاشم حبیب (2012)، منهج یحیی‌بن سلام فی التفسیر، چاپ اول، دمشق- بیروت: دارالنوادر.
20. راغب اصفهانى حسین‌بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، دمشق‏-بیروت: دارالعلم/ الدار الشامیة.
21. زرکلی، خیرالدین‌بن محمود (2002)، الأعلام، چاپ پنجم، بیروت: دارالعلم للملایین.
22. زمخشرى، محمود (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت: دار الکتاب العربی.
23. سکاکی، یوسف‌بن ابی‌بکر (1303ق)، مفتاح العلوم، تصحیح: نعیم زرزور، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
24. سیوطی، جلال‌الدین (1394ق)، الاتقان فی علوم القرآن، قاهره: بی‌نا.
25. سیوطی، جلال‌الدین (1418ق)، المزهر فی علوم اللغة وأنواعها، تحقیق: فؤاد علی منصور، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
26. شاذلی، سیدبن قطب (1412ق)، فى ظلال القرآن، چاپ هفدهم، بیروت - قاهره: دارالشروق.
27. شقاقی، ویدا (1389)، مبانی صرف واژه، چاپ سوم، تهران: انتشارات سمت.
28. صافی، محمود (1418ق)، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت: دارالرشید.
29. صفوی، کوروش (1387)، درآمدی بر معنی شناسی، تهران: سوره مهر.
30. طباطبایى، سید محمدحسین (1417ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
31. طبرسى، فضل‌بن حسن (1372)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو.
32. طبرسى، فضل‌بن حسن (1377)، تفسیر جوامع الجامع، چاپ اول، قم-تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه.
33. طبرى، محمد‌بن جریر (1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت: دار المعرفه.
34. طوسى، محمد‌بن حسن (بی‌تا)، التبیان فى تفسیر القرآن، با مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانى و تحقیق احمد قصیرعاملى، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
35. عسقلانی، ابن حجر (1390ق)، لسان المیزان، بیروت: موسسۀ الاعلمی.
36. غلائینی، مصطفی (1414ق)، جامع الدروس العربیۀ، بیروت: المکتبۀ العصریۀ.
37. فخر رازى، محمد‌بن عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
38. فراء، یحیى‌بن زیاد (بی‌تا)، معانى القرآن، تحقیق: احمد یوسف نجاتى و محمدعلى نجار و عبدالفتاح اسماعیل شلبی، چاپ اول، قاهره: دارالمصریه للتألیف و الترجمه.
39. فرج، مراد (1936)، ملتقی اللغتین العبریة و العربیة، اسکندریة: مطبعة السفیر.
40. فرزانه، بابک (1367)، «اشتقاق»، در دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 9، صفحه 3527.
41. مراغى، احمد‌بن مصطفى (بی‌تا)، تفسیر المراغى، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
42. مغنیه، محمدجواد (1424ق)، تفسیر الکاشف، چاپ اول، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
43. مکارم شیرازى، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
44. مَکرَم، ابوالعادل سالم (1417ق)، المشترک اللفظی فی الحقل القرآنی، بیروت: موسسة الرسالۀ.
45. Brown, Keith & Jim Miller (2013), The Cambridge Dictionary of Linguistics, University Printing House. Cambridge CB2 8BS. United Kingdom. First published.
46. Carr, Philip (2012), English Phonetics and Phonology: An Introduction, Wiley-Blackwell, 2 edition.
47. Crystal, David (2008), A Dictionary of Linguistics and Phonetics, 6th Edition, Blackwell Publishing.
48. Gesenius, William (1907), A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, London: Oxford university press.
49. Lane, E.W (1863), Arabic- English Lexicon, London.
50. Saussure, Ferdinand de (2013), Course in General Linguistics. Translated by Roy Harris. Bloomsbury Academic.
51. Wilson, William (1870), The Bible Student´s Guide. United States: n.p.
52. www.bible.com/bible, (Accessed July 18, 2002).
53. Yule, George (2014), The Study of Language (FIFTH EDITION), United Kingdom- Cambridge: Cambridge university press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار