واکاوی جلوه‌های اعجاز بیانی و زیباشناختی تکرار قصه‌ها در قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

تکرار قصه‌ها در قرآن از مسائلی است که موجب پرسش‌ها و شبهه‌هایی از سوی برخی خاورشناسان غیر مسلمان و مسمانان نواندیش گردیده است. آنها به‌پندار خویش، تکرار قصه‌ها در قرآن را لغو و در تعارض و ناسازگاری با فصاحت و بلاغت و اعجاز دانسته و تکرار را موجب اضطراب و تزلزل در اسلوب شمرده‌اند و به‌دنبال آن، غیر وحیانی بودن قرآن را نتیجه گرفته و آن را ساخته ذهن شخص پیامبر اسلام (ص) معرفی کرده‌اند. با پژوهش‌های سامان‌یافته اثبات می‌گردد که تکرارها در قرآن، به‌ویژه تکرار قصه‌ها، نه‌تنها بیهوده و ملال‌آور و ناسازگار با فصاحت و بلاغت و اعجاز نیست، بلکه از فنون ادبی و محسنات کلام به‌شمار می‌آید. تکرارهای قرآن حکیمانه بوده و با دلایل و اغراض خاص و همگام با اهداف سوره‌ها تحقق می‌پذیرد. در بررسی موارد تکرار قصه‌ها از نگاه اعجاز بیانی به این نتایج دست می‌یابیم: اعجاز در اوج فصاحت و بلاغت، زیبایی‌های تکرار، تکمیل تصویرهای یک داستان، نگاه به قصه از زاویه‌های گوناگون، تنوع‌بخشی به روش‌های پیام‌رسانی، وجود نظم و انسجام قوی در قصه‌های مکرر و تبیین یک موضوع با الفاظ متفاوت و ... . در هر تکراری در داستان‌های قرآن، یک یا چند غرض نهفته است که تکرار را به زیبایی موجه می‌نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Delving into the Manifestations of Expressive and Aesthetic Inimitability of Repeating Stories in the Qur'an

نویسنده [English]

  • Mustafa Mahmoudi Sahibi
Assistant Professor, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Sistan and Baluchistan
چکیده [English]

The repetition of stories in the Qur'an is one of the issues that have prompted questions and doubts from some non-Muslim orientalists and Muslim neo-thinkers. They have, in their illusion, considered the repetition of the stories in the Qur'an as futile and in confliction and incompatibility with rhetoric and inimitability (ijāz), and have regarded the repetition as a cause of confusion and instability in the style, and as a result, they have concluded that the Qur'an is non-revealed and made up in the mind of the Prophet (S.A.W.) himself. Organized research proves that repetitions in the Qur'an, especially the repetition of stories, are not only not futile, boring, and incompatible with rhetoric and inimitability, but are considered as among the literary arts and merits of speech. The repetitions of the Qur'an are wise and are realized with specific reasons and purposes in accordance with the goals of the sūras. In examining the cases of repetition of stories from the point of view of the expressive inimitability, we achieve the following results: inimitability at the highest level of rhetoric, the beauties of repetition, completing the images of a story, looking at the story from different angles, diversifying the methods of conveying messages, the existence of strong order and coherence in repeated stories and explaining a subject with different words, etc. In every repetition in the stories of the Qur'an, there is at least one purpose or more that justify the repetition beautifully.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur'an
  • repetition of stories
  • expressive inimitability
  • aesthetics of repetition
  1. قرآن کریم.
  2. نهج البلاغه.
  3. ابن منظور، محمدبن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دارصادر.
  4. ابوزهره، محمد (1379)، معجزه بزرگ پژوهشی در علوم قرآنی، ترجمه محمود ذبیحی‏، مشهد: آستان قدس‏.
  5. باقلانی، محمد‌بن الطیب (1421ق)، إعجاز القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  6. بلاشر، رژی (1374)، در آستانه قرآن، ترجمه محمود رامیار، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلام.
  7. بنت الشاطی، عایشة (1376)، اعجاز بیانی قرآن‏، ترجمه حسین صابری‏، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی‏‏‏.
  8. پورت، جان دیون (1382)، عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن، ترجمه غلامرضا سعیدی، تهران: انتشارات اطلاعات.
  9. تفتازانی، سعدالدّین (بی‌تا)، شرح المختصر، قم: دار‌الحکمه.
  10. حسینی، سیدابوالقاسم (1379)، مبانی هنری قصه‌‌های قرآن، قم: طه.
  11. حکیم، سیدمحمدباقر (1417ق)، علوم القرآن، قم: مجتمع الفکر الاسلامی.
  12. حکیم، سیدمحمدباقر (1425ق)، القصص القرآنی، قم: المجمع العالمی لاهل البیت (ع)، مرکز الطباعة و النشر.
  13. حموده، عبدالوهاب (1376ق)، «مِن زلاّت المستشرقین»، رسالة الاسلام، سال 9، شماره 33، ص 61-66.
  14. خرقانی، حسن (1388)، «قرآن کریم چشمه‌سار زیباشناسی»، پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآن کریم، سال اول، شماره 3، ص 67-77.
  15. خرقانی، حسن (1391)، «جستاری در تکراربند‌های قرآنی»، قرآن شناخت، سال پنجم، شماره 9، ص 75-100.
  16. خطیب، عبدالکریم (1396ق) القصص القرآنی فی منطوقه و مفهومه، بیروت: دارالمعرفه.
  17. خطیب، عبدالکریم (بی‌تا)، التفسیر القرآنی للقرآن، بی‌نا: بی‌جا.
  18. خلف الله، احمد (1999)، الفن القصصی فی القرآن الکریم، لندن: الانتشار العربى‏‏.
  19. خمینی، سیدمصطفی (1376)، تفسیر القرآن الکریم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  20. خوئی، سیدابوالقاسم (1385)، مرزهاى اعجاز، ترجمه جعفر سبحانى‏، قم: مؤسسه امام صادق‏‏‏7.
  21. دسوقی، محمد (1376)، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق شناسی، ترجمه محمودرضا افتخارزاده، تهران: نشر هزاران.
  22. رازی، فخرالدین محمدبن عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏‏‏.
  23. راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1374)، مفردات الفاظ القرآن، تهران: مرتضوی.
  24. رافعی، مصطفی صادق (1421ق)، اعجاز القرآن و البلاغة النبویه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  25. رضایی هفتادر، غلام‌عباس (1393)، «زیبایی‌شناسی قصص قرآن»، پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت، سال سوم، شماره 5، ص 71-86.
  26. رضوان، عمربن ابراهیم (1413ق)، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ریاض: دارطیبه.
  27. زارع زردینی، مرضیه (1392)، «تصویر هنری داستان حضرت آدم در قرآن کریم»، پژوهش‌های ادبی قرآن، سال اول، شماره 3، ص 79-100.
  28. زرکشی، محمد‌بن عبدالله (1410ق)، ‏ البرهان فی علوم القرآن‏، بیروت: دار المعرفه‏.
  29. زمانی، محمدحسن (1391)، مستشرقان و قرآن، قم: بوستان کتاب.
  30. زمخشری، محمود (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتب العربی.
  31. ساروی، پریچه (1384)، تجزیه و تحلیل علت تکرار الفاظ و مفاهیم قرآن کریم، قم: عرش اندیشه.
  32. سالم الحاج، ساسی (2002 (، نقد الخطاب الاستشراقی، بیروت: دار المدار الاسلامی.
  33. سبحانی، جعفر (بی‌تا)، منشور جاوید، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
  34. سیوطی، جلال الدین (1421ق)، الإتقان فی علوم القرآن‏، بیروت: دار الکتاب العربى‏‏.
  35. طباطبایى، سید محمدحسین‏ (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  36. طبرسی، فضل‌بن حسن (1408ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
  37. فروردین، عزیزه (1384)، زیبایی‌شناسی هنری در داستان‌‌های قرآن، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.
  38. قطان، مناع (1421ق)، مباحث فی علوم القرآن‏، بیروت: موسسة الرساله‏‏.
  39. کرمانی، محمود‌بن حمزه (بی‌تا)، أسرار التکرار فی القرآن‏، قاهره: دارالفضیلة.
  40. مجدفقیهی، محمدعلی؛ دهقانی، روح الله (1394)، «بررسی تفسیری تکرار قصه حضرت موسی (ع)»، مطالعات تفسیری، سال ششم، شماره 22، ص 7-24.
  41. محمودی صاحبی، مصطفی (1396)، بررسی مسأله تکرار قصه‌ها در قرآن با تأکید بر شبهات مستشرقان، رساله دکتری، قم: دانشگاه معارف.
  42. مصطفوی، حسن (1360)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  43. مطاوع، سعید عطیة على (2006)، الإعجاز القصصی فی القرآن‏، قاهره: دار الآفاق العربیة.
  44. معرفت محمدهادی (1381)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید‏.
  45. معرفت محمدهادی (1388)، نقد شبهات پیرامون قرآن کریم، قم: مؤسسه التمهید.
  46. معرفت محمدهادی (1416ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم: نشر اسلامی.
  47. معین، محمد (1360)، فرهنگ معین، تهران: بی‌نا.
  48. مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة‏.
  49. نساجی زواره، اسماعیل (1390)، «شیوه قصه‌پردازی قرآن»، درسهایی از مکتب اسلام، سال 51، شماره 11، ص 817-827.
  50. نقیب­ زاده، محمد (1389)، «نقش علوم بلاغی در پاسخ­گویی به شبهات اعجاز قرآن»، قرآن­شناخت، سال سوم، شماره 5، ص 165-191.
  51. هاشمی، سیداحمد (1414ق)، جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، بیروت: دار الفکر.
  52. یوسف‌زاده، غلامرضا (1392)، سطوح روایت در قصه‌‌های قرآن، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.