تحلیل دیدگاه راغب اصفهانی درباره «جواز اراده چندمعنا از واژه‌های قرآن»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه قرآن‌پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

2 دانشجوی دکتری دانشگاه معارف اسلامی قم

چکیده

باور به دریافت معانی متعدد از الفاظ قرآن، که از آن به جواز اراده چندمعنا از یک لفظ تعبیر می‌شود، از دیرباز مورد توجه مفسران، ادیبان و اصولیان بوده و از مباحث دانش اصول فقه است. راغب اصفهانی از نخستین مفسرانی است که آن را به‌عنوان یکی از اصول و قواعد تفسیر به بحث گذاشته و از مبانی، شرایط، گونه‌ها و دلایل آن سخن گفته است. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی، در صدد تبیین دیدگاه راغب اصفهانی در رابطه با این مسأله در قرآن است. دستاورد این پژوهش آن است که از نظر راغب، وجود تعدد معنا -نه مصداق-، ارتباط میان معانی متعدد، معانی باطنی (طولی) و ویژگی‌های خاص گوینده و مخاطب، از مبانی جواز اراده چندمعنا از لفظ واحد؛ و عدم تعارض میان معانی و وجود معنای جامع میان معانی متعدد از شرایط آن است. همچنین دلالت چندگانه کلمات قرآن در حوزه الفاظ مفرد، تثنیه و جمع، هیأت (ساختار) کلمه، عبارت و جمله، در سیاق‌های منفی و مثبت، و در معانی ظاهری و باطنی، از گونه‌های آن می‌باشد. راغب برای اثبات این مسأله، به پشتیبانی شواهد زبانی، آیات قرآن و روایات باطن‌داشتن قرآن استدلال کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analyzing Rāghib Iṣfahānī's Point of View about "The Permissibility of Implying Multiple Meanings from the Words of the Qur'an"

نویسندگان [English]

  • Sayyid Mahmoud Tayyib Husayni 1
  • Hamidreza Rezaei 2
1 Professor, Qur'an Studies Department, Hawza and University Research Institute
2 Ph.D. Student, Qum Islamic Ma’aref University
چکیده [English]

The belief in implying multiple meanings from the words of the Qur'an, which is interpreted as the permission to intend multiple meanings from a single word, has long been of interest to writers and legal theoreticians (uṣūlīs), and is one of the discourses of the principles of jurisprudence studies. Rāghib Iṣfahānī is one of the first interpreters who has discussed it as one of the principles and rules of interpretation and spoke about its fundamentals, conditions, types and reasons. The present article, with a descriptive-analytical method, is intended to explain Rāghib Iṣfahānī's point of view regarding this issue in the Qur'an. The achievement of this research is that, according to Rāghib, the existence of multiple meanings - not examples -, the relation between various meanings, inner meanings (longitudinal), and the special characteristics of the speaker and the audience, are among the principles of the permissibility of implying multiple meanings from a single word; and the lack of conflict between the meanings and the existence of a comprehensive meaning among multiple meanings are among its conditions. Also, the multiple denotations of the words of the Qur'an in the field of single, dual, and plural words, word structure, phrase and sentence, in negative and positive contexts, and in external and internal meanings, are among its variations. In order to prove this issue, Rāghib has referred as evidence to the support of linguistic evidence, verses of the Qur'an and narrations about the inner aspect of the Qur'an.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rāghib Iṣfahānī
  • multiple denotations
  • implying multi-meanings from a word
  • multi-meaning implication of a word
  • introduction of Jāmi‘ al-Tafāsīr
  1. آخوند خراسانى، محمدکاظم (بی‌تا)، کفایة الاصول، تهران: کتاب فروشى اسلامیه، بى‌تا.
  2. ابن عطیه، عبدالحق‌بن غالب (1422ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  3. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل‌بن عمرو (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  4. ابن اثیر، ضیاءالدین (بی‌تا)، المثل السائر، بى­جا: دارنهضة مصر للطبع والنشر.
  5. ابن‌عربی، محمدبن عبدالله (1408ق)، احکام القرآن، بیروت: دارالجیل.
  6. احمدنژاد، امیر (1394)، بررسی روش تفسیری راغب اصفهانی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  7. اعتمادی، شیخ مصطفی (1377)، شرح معالم الدین فی الاصول، قم: مکتبة المصطفوی.
  8. امدادی، علی‌اصغر؛ بدخشان، ابراهیم؛ دهقان، مسعود (1400)، «بررسی چندمعنایی واژگان قرآن کریم بر مبنای رویکرد معناشناسی واژگانی شناختی»، پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی، شماره 21، ص 199-223.
  9. اندلسی، ابوحیان (1420ق)، البحر المحیط فى التفسیر، بیروت: دارالفکر.
  10. ایازی، سیدمحمدعلی (1393)، «راغب اصفهانی قرآن‌پژوه و مفسر قرآن»، دوفصلنامه مطالعات روش‌شناسی دینی، سال اول، شماره 1، ص 10-34.
  11. باطنى، محمدرضا (1373)، زبان و تفکر، تهران: نشر آگاه.
  12. بحرانی، سیدهاشم (1415ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسة البعثة.
  13. بروجردی، محمدتقی (1364)، نهایة الافکار، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  14. بستان، حسین (1399)، فقه عفاف جنسی، فقه اجتماعی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  15. بسیونی غراب، محمد عبدالعزیز (1420ق)، منهج الراغب الاصفهانی فی التفسیر مع تحقیق مقدمته و تفسیره لسورتی الفاتحة و البقرة، رسالة دکتری، جامعة طنطا، کلیة الآداب، قسم اللغة العربیة.
  16. بغوى، حسین‌بن مسعود فراء (1422ق)، تفسیر البغوى، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  17. تهانوی، محمدعلی (بی‌تا)، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
  18. ثعلبی، احمدبن محمد (1422ق)، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  19. دهخدا، على‌اکبر (1373)، لغت نامه، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  20. راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1405ق)، مقدمه جامع التفاسیر، کویت: دارالدعوه.
  21. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالقلم.
  22. زرکشی، بدرالدین محمد عبدالله (1408ق)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  23. زرکشی، بدرالدین محمد عبدالله (1414ق)، البحر المحیط، بی‌جا: دارالکتب.
  24. زمخشری، محمودبن‌عمر(1407ق)، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربى.
  25. ساریسی، عمر عبدالرحمن (1407ق)، الراغب الاصفهانی و جهوده فی اللغة و الادب، عمان-اردن: مکتبة الاقصی.
  26. سعیدی روشن، محمدباقر (1397)، معنا، صدق، واقع، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  27. سیبویه (1410ق)، الکتاب، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
  28. سیستانى، سیدعلى (1414ق)، الرافد، تقریر السیدمنیر السیدعدنان القطیفى، قم: مکتب السید السیستانى.
  29. سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر (1404ق)، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
  30. سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر (1421ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتاب العربی.
  31. سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر (بی‌تا)، المزهر فى علوم اللغة و انواعها، بى­جا: داراحیاء الکتب العربیه.
  32. شاکر، محمدکاظم (1387)، «مدل‌های چندمعنایی در تفسیر قرآن و کتاب مقدس»، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه قم، سال دهم، شماره دوم، ص 5-40.
  33. صادقی فدکی، سیدجعفر (1390)، «بررسی و نقد دیدگاه‌های چندمعنایی قرآن کریم»، اندیشه نوین دینی، شماره 24، ص 61-86.
  34. صفوى، کورش (1379)، درآمدى بر معنى­شناسى، تهران: حوزه هنرى.
  35. طباطبایی، سید محمدحسین (1353)، قرآن در اسلام، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  36. طباطبایى، سید محمدحسین (1391ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان.
  37. طوسی، محمدبن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  38. طیب­حسینی، سیدمحمود (1388)، چند­معنایی در قرآن کریم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  39. طیب­حسینی، سیدمحمود (1390)، درآمدی بر دانش مفردات قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  40. عبدالتواب، رمضان (1367)، مباحثى در فقه اللغه و زبان شناسى عربى، ترجمه حمیدرضا شیخى، مشهد: آستان قدس رضوى.
  41. عیاشى، محمدبن مسعود (1411ق)، تفسیر العیاشى، بیروت: مؤسسة الاعلمى للمطبوعات.
  42. غزالى، ابوحامد محمد‌بن محمد (بی‌تا)، المستصفى من علم الاصول، بى­جا: دارالفکر.
  43. فخر رازی، محمدبن عمر (1412ق)، المحصول فى علم اصول الفقه، بیروت: مؤسسه الرسالة.
  44. فرشچیان، رضا؛ محسنی‌نیا، ناصر (1386)، «سیمای امام علی7 در مفردات راغب اصفهانی»، پژوهشهای تعلیم و تربیت اسلامی، سال اول، شماره 1، ص 189-204.
  45. فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی (1415ق)، تفسیر الصافی، تهران: مکتبة الصدر.
  46. قرطبی، محمدبن احمد (1364)، الجامع لاحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو.
  47. قزوینی، محمدصالح (بی‌تا)، نوادر ترجمه کتاب محاضرات الادبا و محاورات الشعراء والبلغاء، بی‌جا: بی‌نا.
  48. کیاهراسی، علی‌بن محمد (1422ق)، احکام القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  49. کلینى، محمدبن یعقوب (بی‌تا)، الکافى، تصحیح على‌اکبر غفارى، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  50. معرفت، محمدهادی (بی‌تا)، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا
  51. مکارم شیرازى، ناصر و دیگران (1369)، تفسیر نمونه، قم: دارالکتب الاسلامیة.
  52. مهدوی راد، محمدعلی (1384)، سیر نگارشهای علوم قرآنی، تهران: هستی‌نما.
  53. میرلوحی فلاورجانی، سیدعلی (1353)، شرح حال راغب اصفهانی و تحقیق در آثار او، رساله دکتری، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران.
  54. نجفی اصفهانی، محمدرضا (بی‌تا)، وقایة الاذهان، قم: مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث.
  55. نهیرات، احمد؛ محمدیان، عباد (1392)، «نگرشی به نظام چندمعنایی در قرآن کریم»، پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، شماره 4، ص 119-137.
  56. واعظی، احمد (1390)، نظریه تفسیر متن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.