نقد روشی و محتوایی انگاره سیاق رکوعات در فرایند فهم قرآن کریم (با تأکید بر دیدگاه مرحوم لسانی فشارکی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار گروه آموزشی علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در طول دهه‌های گذشته، به دلیل حمایت جمهوری اسلامی از آموزش همگانی تفسیر و تدبر قرآن کریم و تلاش در توسعه فرهنگ قرآنی، بسیاری از دغدغه‌مندان عرصه تفسیر، کوشش‌ها و روش‌هایی را برای فهم و بهره‌مندی مردم از هدایت‌گری قرآن کریم ارائه کردند. یکی از گسترده‌ترین این فعالیت‌ها، تدبر و یا تحقیق موضوعی است که توسط مرحوم لسانی فشارکی ارائه شده و علاقمندان بسیاری به این حوزه روی آورده‌اند. اما روشی که این قرآن‌پژوه برای تعیین سیاق ارائه کرده، روشی نقلی و غیر معتبر است که نمی‌تواند مبنای تعیین سیاق قرار گیرد. وی مبنای تعیین سیاق را رکوعاتی قرار داده که در سده نخست هجری، برای نماز تراویح استفاده می‌شده است. این پژوهش با استفاده از دو محور نقد روشی و محتوایی، مبنای سیاق رکوعات را به‌عنوان یک خطای آشکار در فرایند فهم؛ چه از نظر روش و چه به‌صورت عینی و از جهت محتوا، در فهم سوره فرقان معرفی کرده و استفاده از وحدت موضوعی را راهکاری برای تعیین سیاق ارائه می‌کند که می‌تواند منجر به پویایی تفسیر گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Methodological and Content Criticism of Supposition of the Context of Thematic Units (Rukū‘āt) in the Process of Understanding the Holy Qur'an (With an Emphasis on the Viewpoint of the Late Lisānī Fashārakī)

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Sadat Hashemi Zou 1
  • Abbas Esma'ilizadeh 2
  • Gholamreza Raeisian 2
1 Ph.D. Student in Qur'an and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Islamic Studies, Ferdowsi University of Mashhad
2 Associate Professor, Department of Qur'an and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Islamic Studies, Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

Over the past decades, due to the Islamic Republic’s support for public education in the interpretation and contemplation of the Holy Qur'an and efforts to foster Qur'anic culture, many people who were concerned for the interpretation have made attempts and provided methods for people's understanding and benefitting from the guidance of the Holy Qur'an. One of the most extensive of these activities is the contemplation on thematic research presented by the late Lisānī Fashārakī, and many enthusiasts have turned to this field. However, the method that this Qur'an scholar has presented for determining the context is a textual and unreliable method that cannot be the basis for determining the context. He has based determining the context on the thematic units (rukū‘āt) that was used for tarāwīḥ prayers in the first century AH. Using two axes of methodological and content criticism, this research introduces the basis for the context of rukū‘āt as an obvious flaw in the process of understanding, both in terms of method and objectively and in terms of content, in understanding Sūrat al-Furqān, and presents the use of thematic unity as a working procedure for determining the context, which can lead to the dynamics of interpretation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • understanding the Qur'an
  • thematic units (rukū‘āt)
  • Lisānī Fashārakī
  • context
  • tarāwīḥ prayer
  1. قرآن کریم.
  2. ابن ابی شیبه (1409ق)، المصنف، بیروت: دارالفکر.
  3. ابن جبرین، عبدالله‌بن عبدالرحمن (بی‌تا)، فتاوی الشیخ ابن جبرین، بی‌جا: بی‌نا.
  4. ابن عساکر (1415ق)، تاریخ مدینة دمشق، بیروت: دارالفکر.
  5. ابن کثیر، عبدالله (1408ق)، البدایة و النهایة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  6. ابن‌منظور، محمد‌بن مکرم‌ (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دارصادر.
  7. اندلسی، سلیمان‌بن نجاح (1423ق)، مختصر التبیین لهجاء التنزیل، مدینه: مجمع ملک فهد.
  8. باردن، لوئیس (1375)، تحلیل محتوا، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
  9. باقری، جعفر (2007)، صلاة التراویح سنة مشروعة او بدعة محدثه، نجف اشرف: مرکز ابحاث الاعتقادیة.
  10. پارسانیا، حمید (1392)، «روش­شناسی بنیادین تکوین نظریه های علمی»، راهبرد فرهنگ، شماره 23، ص 7-28.
  11. پاک دامن، ناهید (1380)، بررسی نظریه عرفی بودن زبان قرآن، تهران: نشر تاریخ و فرهنگ.
  12. تنکابنی، محمد‌بن عبدالفتاح (1419ق)، سفینة النجاة، قم: انتشارات امیر.
  13. توران‌پشتی، میثم و همکاران (1400)، «رکوعات قرآنی»، مطالعات قرآن و فرهنگ اسلامی، سال پنجم، شماره 1، ص 87-108.
  14. توکلی، محسن (1399)، «بررسی ابعاد کارکرد زیباشناختی و پاراگراف بندی متن قرآن کریم»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 2، ص 33-63.
  15. تویجری، عبداللطیف (1436ق)، تدبر القرآن الکریم، ریاض: دار المناهج.
  16. جماعیلی حنبلی، عبدالرحمن‌بن محمد (بی‌تا)، الشرح الکبیر علی متن المقنع، بیروت: دارالکتاب العربی.
  17. حریری، محمدیوسف (1384)، فرهنگ اصطلاحات قرآن، قم: هجرت.
  18. حسینی گلکار، مصطفی و همکاران (1394)، «نقد و بررسی رویکرد تحقیق در قرآن کریم»، پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآن کریم، شماره 1، ص 49-64.
  19. حسینی گلکار، مصطفی همکاران (1394)، «چالش‌های رویکرد تحقیق موضوعی در قرآن کریم»، روش­شناسی مطالعات دینی، شماره 2، ص 88-100.
  20. حسینی میلانی، سیدعلی (1414ق)، نفحات الازهار، تهران: انتشارات مهر.
  21. حمود، فهد (2014)، نقد خارطه نظریة المدار، بیروت: الشبکة العربیة للابحاث.
  22. خامه‌گر، محمد (1386)، ساختار هندسی سور قرآن کریم، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
  23. خانیان، حمید (1397)، «واکاوی عوامل انسجام متنی در شعر «عقاب»»، زبان و ادبیات غنائی، شماره 26، ص 55-72.
  24. خرمشاهی، بهاء الدین (1382)، درآمدی بر تاریخ قرآن، قم: مرکز ترجمه قرآن.
  25. خضیر، علی حمید (2014)، دلالة السیاق فی النص القرآنی، دانمارک: الآکادمیة العربیة.
  26. داجوی، حمدالله جان (1418ق)، ربط الرکوعات و السور، پاکستان: کتابخانه مظهری.
  27. درودی، فریبرز (1393)، «درآمدی بر انواع نقد و کارکردهای آن»، اطلاع رسانی و ارتباطات، شماره 3 و 4، ص 221-234.
  28. دیوبندی، حسن (1385)، تفسیر کابلی، تهران: نشر احسان.
  29. رجبی، محمود (1383)، روش تفسیر قرآن، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
  30. رستمی، علی‌اکبر (1380)، «آسیب شناسی روایات تفسیری»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 25 و 26، ص 322-343.
  31. زارع زردینی، احمد و همکاران (1398)، «چینش آیات در رکوعات قرآنی»، پژوهش‌های زبان‌شناختی، شماره 2، ص 73-94.
  32. زیعلی، محمد‌بن عبدالله (1418ق)، نصب الرایة لاحادیث الهدایة، بیروت: مؤسسة الریان.
  33. سبحانی، جعفر (1416ق)، البدعة مفهومها و حدها و آثارها،قم: انتشارات اعتماد.
  34. سبحانی، جعفر (1423ق)، الانصاف فی مسائل الخلاف، قم: نشر اعتماد.
  35. سرخسی، محمدبن احمد (1406ق)، المبسوط، بیروت: دارالمعرفة.
  36. سغدی حنفی، علی‌بن الحسین (1404ق)، النتف فی الفتاوی، اردن: دار الفرقان.
  37. سیفی مازندرانی، علی‌اکبر (1428ق)، دروس التمهیدیة فی القواعد التفسیریة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  38. شاخت، یوزف (1388)، مقدمه‌ای بر حقوق اسلامی، ترجمه مرادی، تهران: نشر دادگستر.
  39. شریف مرتضی، علی‌بن الحسین (1405ق)، الرسائل، قم: دارالقرآن الکریم.
  40. شهرستانی، سیدعلی (1420ق)، وضوء النبی، مشهد: مدرسة الامام الجواد (ع).
  41. شهید ثانی، محمد‌بن حسن (1420ق)، استقصاء الاعتبار، قم: مؤسسة آل البیت (ع).
  42. صباغی ندوشن، مریم و همکاران (1399)، «رهیافتی به گونه‌های سیاق»، فقه و اصول، شماره 120، ص 77-96.
  43. صدر، محمدباقر (2002)، منة المنان فی الدفاع عن القرآن، بیروت: دارالاضواء.
  44. طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم.
  45. طبسی، نجم‌الدین (1421ق)، دراسات فقهیه فی مسائل الخلافیة، قم: بوستان کتاب.
  46. طوسی، محمد‌بن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  47. طیار، مساعد‌بن سلیمان (1422ق)، المحرر فی علوم القرآن، بیروت: مرکز الدراسات القرآنیه.
  48. عاملی، سید جعفرمرتضی (1420ق)، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  49. عرابی، محمدغازی (1426ق)، التفسیر الصوفی الفلسفی للقرآن الکریم، دمشق: دار البشائر.
  50. علوی مهر، حسین (1381)، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری، قم: اسوه.
  51. عموش، خلود (2005)، الخطاب القرآنی، اردن: عالم الکتب الحدیث.
  52. غضنفری، علی (1388)، مبانی تشیع در منابع تسنن، قم: اسوه.
  53. فضل الله، سید محمدحسین (1419ق)، من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک.
  54. قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران (1390-1394)
  55. کاشف الغطاء، جعفر (1422ق)، کشف الغطاء، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  56. لسانی فشارکی، محمد علی (1389)، «تدبر در قرآن»، رشد آموزش قرآن، شماره 29، ص 3-9.
  57. لسانی فشارکی، محمد علی (1436ق)، مناهج البحث فی القرآن الکریم، قم: مرکز العالمی المصطفی (ص).
  58. محقق حلّی، جعفر‌بن حسن (1421ق)، المسلک فی اصول الدین، مشهد: مجمع البحوث العلمیه.
  59. محمد ابوموسی، محمد (1998)، البلاغة القرآنیة فی تفسیر الزمخشری، قاهره: مکتبة وهبه.
  60. مستفید، حمیدرضا (1384)، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، تهران: وزارت قرهنگ و ارشاد.
  61. مطیری، عبدالرحمن (2008)، السیاق القرآنی و اثره فی التفسیر، مکه: جامعة ام القری.
  62. معاونت قرآن و عترت اداره کل ارتباطات و هماهنگی (1399)، گزارش عملکرد و ارزیابی فعالیتهای قرآنی دستگاه‌های کشور، ص 1-299.
  63. نووی، یحیی‌بن شرف (1987)، شرح صحیح مسلم، بیروت: دار الکتاب العربی.
  64. وسلاتی، بشیر (1435ق)، «سیاق المقام و المقال فی الخطاب»، اللغة والادب، شماره 21، ص 463-482.
  65. هلالی، سلیم‌بن قیس (1405ق)، کتاب سلیم‌بن قیس هلالی، قم: دارالهادی.