تحلیل بلاغی نام‌شمار انبیاء در قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد دانشگاه علوم اسلامى رضوى، مشهد، ایران

چکیده

 در آیات متعددی از قرآن کریم، شماری از نامها‌ی انبیاء در پی‌هم یاد شده‌اند که گاه ترتیبی متفاوت دارند. بلاغت شمارش و حکمت تفاوت در چینش این نام‌ها، پرسش‌ها و شبهاتی را ایجاد کرده است. این مقاله در پی کشف وجوه ادبی و بررسی الگوهای به‌کار رفته در چینش این نام‌ها، به استخراج و تحلیل بلاغی و زیبایی‌شناختی آنها با استفاده از دانش بلاغت پرداخته است. در برخی نام‌شمارها آرایۀ «اطراد» یافت می‌شود، با این تفاوت که در قرآن کریم، برخلاف اطرادِ شاعران، ترتیب از پدر به سمت اجداد نیست؛ زیرا در آن، هر فرد استقلال خود را دارد و پیشگامی در شریعت و پدر بودن به همراه نکات نهفتۀ دیگر، مقتضی آن است که پدران بر پسران مقدم گردند. رتبه، سبقت زمانی، مناسبت با سیاق آیات یا مقصود سوره، و در مواردی تناسب آوایی، از عواملی هستند که موجب تقدیم برخی پیامبران بر برخی دیگر شده‌اند. همچنین نام‌شمارهای انبیاء، در «مراعات نظیر» داخل هستند و تناسب معنایی میان آنها لحاظ شده که گاه ترتیب زمانی را نیز کنار نهاده است. آرایه‌هایی چون «جمع»، «تعدید» و «تنسیق» که وجوهی ادبی و زیبایی‌شناختی مانند نظم، توازن، تکرار و تشبیه را دربر دارند، در چینش نام‌های انبیاء فراوان یافت می‌شود و در نهایت آنچه از این پژوهش حاصل می‌شود، آن است که هر کدام از نام‌های انبیاء در جای خود حکیمانه چیده شده‌اند و بخش برجسته‌ای از بلاغت والای قرآن و سطح اعجازین آن را نشان می‌دهند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rhetorical Analysis of the Number of Prophets’ Names in the Qur'an

نویسنده [English]

  • Hasan Kharqani
Professor, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran
چکیده [English]

In several verses of the Holy Qur'an, a number of names of the prophets are mentioned respectively, which are sometimes in different orders. The rhetoric of enumeration and the wisdom of the difference in the arrangement of these names have raised some questions and doubts. This article, in pursuit of discovering the literary aspects and examining the patterns used in the arrangement of these names, has extracted and analyzed them rhetorically and aesthetically using the science of rhetoric. In some of the name-numberings, the technique of “iirād” (being in a proper order) is found, with the difference that in the Holy Qur'an, unlike the irādof the poets, the order is not from the father towards the ancestors; because in it, each individual has his own independence and being pioneer in Shari'a and fatherhood, along with other hidden points, necessitates the fathers to be given priority over sons. Rank, temporal precedence, relevance to the context of the verses or the purpose of the surah, and in some cases, phonetic compatibility are among the factors that have led to the prioritizing of some prophets over others. Also, the name-numberings of the prophets are included in murā‘āt-i naẓīr (parallelism) and the semantic compatibility between them is taken into account, sometimes even excluding the chronological order. Techniques such as jam(adding up), tadīd (uttering one by one) and tansīq (stringing together) that include literary and aesthetic aspects such as order, balance, repetition and simile are found in abundance in the arrangement of the names of the prophets. Ultimately, what is achieved through this research is that each of the names of the prophets is wisely arranged in its place and shows a prominent part of the sublime rhetoric of the Qur'an and its miraculous status.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Holy Qur'an
  • names of the prophets
  • rhetorical techniques
  • ṭirād
  • priority and posteriority
  1. قرآن کریم.
  2. آلوسی، محمود (1415ق)، روح المعانی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  3. ابن ابی‌الاصبع مصری (1368)، بدیع القرآن، ترجمه سیدعلی میرلوحی، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
  4. ابن اثیر، ضیاء الدین (1995)، المثل السائر فی ادب الکاتب والشاعر، بیروت: المکتبة العصریة.
  5. ابن قیم جوزیه (1998)، الفوائد المشوق الی علوم القرآن و علم البیان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  6. ابن منظور، محمدبن مکرم (1363)، لسان العرب، قم: نشرادب حوزه.
  7. اندلسی، ابن حزم (بی‌تا)، الفصل فی الملل والأهواء والنحل: قاهره: مکتبه خانجی.
  8. تفتازانی، سعدالدین (1392)، الاصباح فی شرح تلخیص المفتاح المعروف بالمطول، با حواشی ادیب دُرّه صوفی، قم: دارالحجّه.
  9. تفتازانی، سعدالدین (بی‌تا)، شرح المختصر علی تلخیص المفتاح، با حواشی عبدالمتعال صعیدی، قم: مکتبة نجفی.
  10. جعفرى، یعقوب (1376)، تفسیر کوثر، قم: مؤسسه انتشارات هجرت.
  11. حسّان، تمّام (2000)، البیان فی روائع القرآن، قاهره: عالم الکتاب.
  12. حلى، صفى‌الدین عبدالعزیز‌بن سرایا (بی‌تا)، شرح الکافیة البدیعیة، بغداد: جمهوریة العراق، دیوان الوقف السنى، مرکز البحوث و الدراسات الإسلامیة.
  13. حموی، ابن حجه (2006)، خزانة الأدب و غایة الارب، بیروت: المکتبة العصریه.
  14. حویزی، عبدعلى‌بن جمعه (1415ق)، ‌تفسیر نور الثقلین‌، قم: اسماعیلیان.
  15. خرقانی، حسن (1392)، زیبا‌شناسی قرآن از نگاه بدیع، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
  16. خرقانی، حسن (1398)، «مراعات نظیر در سورۀ انعام و نقش آن در انسجام سوره»، پژوهشهای قرآن و حدیث، دوره 52، شماره 2، ص 285-306.
  17. خطیب اسکافى، محمد‌بن عبدالله (2002)، درة التنزیل و غرة التأویل فی بیان الآیات المتشابهات فی کتاب الله العزیز، بیروت: دار المعرفه‌
  18. خطیب قزوینی، محمدبن عبدالرحمن‌ (بی‌تا)، الایضاح فی علوم البلاغه، بیروت: دارالجیل.
  19. رضا، محمد رشید (1414ق)، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت‌: دار المعرفة.
  20. زحیلى، وهبه (1411ق)، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دمشق: دار الفکر.
  21. زرکشى، محمد‌بن بهادر (1410ق)، البرهان فى علوم القرآن، بیروت، ‌ دار المعرفة.
  22. سبکی، بهاءالدین (2003)، عروس الأفراح فی شرح تلخیص المفتاح، بیروت- صیدا: المکتبة العصریة.
  23. سیوطی، جلال‌الدین (1998)، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  24. سیوطی، جلال‌الدین (2001)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتاب العربی.
  25. شعراوى، محمد متولى (1991)، تفسیر الشعراوى، بیروت‌: اخبار الیوم، ادارة الکتب و المکتبات‌.
  26. شمیسا، سیروس (1386)، نگاهی تازه به بدیع، تهران: نشر میترا.
  27. صابونى، محمد على (1421ق)، صفوة التفاسیر، بیروت: دار الفکر.
  28. صادقى تهرانى، محمد (1406ق)، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم: فرهنگ اسلامى.
  29. صادقی، حسن (1401)، اعجاز قرآن در اندیشه و آثار آیت‌الله جوادی آملی، قم: اسراء.
  30. طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسۀ اعلمی.
  31. طبرسی، فضل‌بن حسن (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
  32. طیب، عبدالحسین (1369)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: اسلام.
  33. علوی یمنی، یحیی‌بن حمزه (1415ق)، کتاب الطراز المتضمن لاسرار البلاغة و علوم حقایق الاعجاز، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  34. عون، علی ابوالقاسم (2006)، بلاغة التقدیم و التأخیر فی القرآن الکریم، لیبی- بیروت: دارالمدار الاسلامی.
  35. غرناطی، احمد‌بن ابراهیم (1983)، ملاک التأویل القاطع بذوی الالحاد والتعطیل فی توجیه المتشابه اللفظ من آی التنزیل، تحقیق سعید فلاح، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
  36. فخر رازى، محمدبن عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  37. کرمانى‌، محمود‌بن حمزة (1997)، البرهان فی متشابه القرآن، منصوره: ‌دار الوفاء.
  38. کزّازی، میرجلال‌الدین (1373)، زیباشناسی سخن پارسی، بدیع، تهران: کتاب ماد.
  39. مراغی، احمد مصطفى (بی‌تا)، تفسیر المراغى، بیروت‌: دار الفکر.
  40. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى (1389)، فرهنگ نامه اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  41. مطلوب، احمد (2000)، معجم مصطلحات البلاغیة و تطوّرها، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
  42. معرفت، محمدهادی (1386)، التمهید فی علوم القرآن، قم: انتشارات تمهید.
  43. مغربى، احمدبن محمدبن یعقوب (بی‌تا)، مواهب الفتاح فی شرح تلخیص المفتاح‌، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  44. مکارم شیرازى، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  45. مکارم شیرازى، ناصر (1386)، پیام قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  46. هلال، هیثم (1424ق)، معجم مصطلح الأصول، بیروت: دار الجلیل‌.