بازشناسی شاخصه‌های تفسیر واعظانه و تمایز آن با دیگر تفاسیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

2 استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

3 دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

چکیده

تفسیر واعظانه، نخستین گونه شناخته‌شده از تفسیر در سده نخست است که در سده‌های پنجم تا دهم رشد چشم‌گیری یافت و مورد استقبال مردم قرار گرفت، اما پس از آن، وارد دوران افول شد؛ تا امروزه ضمن تغییر در برخی از شاخصه‌ها، در قالب تفاسیر تربیتی، هدایتی و اجتماعی بازتولد یابد، اما ابعاد این شیوه تفسیری، همچنان ناشناخته مانده است؛ درحالی که توجه به تفاسیری توده‌نگر همچون تفسیر واعظانه، در کاهش فاصله تفسیر با توده مسلمان مؤثر است. تاکنون شاخصه‌های تفسیر واعظانه به نیکی از دیگر گونه‌های تفسیری متمایز نگشته و ملاک دقیقی برای شناخت و تمایز آن ارائه نشده، تا جایی که حتی بین برخی از محققان، تفسیر واعظانه با گونه‌های «عرفانی» و «تربیتی- هدایتی» خلط شده است. در پژوهش پیش رو، ضمن تمرکز بر شش تفسیر واعظانه از فریقین، شاخصه‌های تمیزدهنده این گونه تفسیری از سایر گونه‌ها، با روشی توصیفی-تحلیلی، ذیل هشت عنوان شناسایی شده که عبارت‌اند از: تأویل آیات با لطایف و اشارات عرفانی، استفاده از تشبیه، تمثیل و داستان، نگارش به زبان بومی، استفاده از ادبیات ساده در قالب جملات کوتاه، گویش نصیحت‌گونه و خیرخواهانه، استفاده از مفاهیم مرتبط با وعظ در قرآن، استفاده اندرزی از روایات و بالاخره بهره‌گیری اشاری از رموز عددی. تفاسیر واعظانه در شاخصه‌های فوق با برخی از گونه‌های تفسیری اشتراکاتی دارند که در مقاله تبیین شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognizing the Features of Oratorical Interpretation and Distinguishing it from other Interpretations

نویسندگان [English]

  • Sayyid Muhammad Husaynipour 1
  • Hadi Nasiri 2
  • Rahman Oshriya 3
1 Ph.D. Student, University of Sciences and Knowledge of the Holy Qur’an
2 Assistant Professor, University of Sciences and Knowledge of the Holy Qur’an
3 Associate Professor, University of Sciences and Knowledge of the Holy Qur’an
چکیده [English]

Oratorical interpretation is the first known form of interpretation in the first century, which grew significantly in the fifth to tenth centuries and was welcomed by people, but after that, it entered a period of decline. However, nowadays, while changing in some features, it is reborn in the form of educational, guiding and social interpretations, but the dimensions of this method of interpretation are still unknown; whereas, paying attention to mass-oriented interpretations, such as oratorical interpretation, is favorably effective in reducing the distance between interpretation and the Muslim masses. So far, the features of oratorical interpretation have not been properly distinguished from other types of interpretation and no precise criterion has been provided for recognizing and distinguishing it, to the extent that even among some scholars, oratorical interpretation has been confused with “mystical” and “educational-guiding” types. In the present study, while focusing on six oratorical interpretations from the two major sects (of Shi’a and Sunni), the distinguishing features of this type of interpretation from other types have been identified by a descriptive-analytical method under the following eight titles: interpretation of verses with mystical subtle allusions and remarks, use of similes, allegories and stories, writing in the native language, use of simple literature in the form of short sentences, advisory and benevolent articulation, use of concepts related to preaching in the Qur’an, admonitory use of narrations, and finally use of numerical codes. Oratorical interpretations in the above features have some similarities with certain types of interpretations that are explained in this article.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • mass-oriented interpretations
  • elite-oriented interpretations
  • oratorical interpretations
  • accidental features
  1. قرآن کریم.
  2. آذرنوش، آذرتاش (1389)، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، چاپ دوازدهم، تهران: نشر نی.
  3. ابن‏حوقل، ابوالقاسم محمد (1967)، صورة الارض، لیدن: بریل.
  4. ابن‏عربی، محی الدین محمّد‌بن علی (1422ق)، تفسیر ابن‏عربی، تحقیق: سمیر مصطفى رباب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  5. ابن‏منظور، محمد‌بن مکرم (1405ق)، لسان العرب، قم: أدب الحوزة.
  6. ایازی، محمّدعلی (1373)، المفسّرون حیاتهم و منهجهم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  7. بابایی، علی‏اکبر و دیگران (1379)، روش‏شناسی تفسیر قرآن، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، تهران: سمت.
  8. بقلّی، روزبهان‌بن ابی نصر (1374)، شرح شطحیات، تهران: طهوری.
  9. بهشتی، سیّد احمد (1393)، دیوان معین الدّین فراهی هروی، تهران: روزنه.
  10. پاکتچی، احمد (1389)، تاریخ تفسیر قرآن کریم، چاپ دوم، تهران: دانشگاه امام صادق7.
  11. تهاوندی، محمّدعلی‌بن علی (1416ق)، کشّاف اصطلاحات العلوم و الفنون، بیروت: لبنان ناشرون.
  12. جرجانی، حسین‌بن ‌حسن (1377)، جلاء‏الاذهان و جلاء‏الاحزان، تهران: دانشگاه تهران.
  13. ‏جعفریان، رسول (1374)، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضةالشهداء»، آینهٔ پژوهش، شماره ۳۳، ص20-38.
  14. جوهری، اسماعیل‌بن حماد (1407ق)، الصحاح، چاپ چهارم، بیروت: دار العلم الملایین.
  15. حقّی، اسماعیل‌بن مصطفی (1413ق)، روح البیان، بیروت: دارالفکر.
  16. دشتی، مهدی (1362)، «تأملی دوباره در تفسیر کشف‏الأسرار میبدی»، سفینه، شماره 1، ص 31-51.
  17. دهخدا، علی‏اکبر (1377)، لغت‏نامه، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
  18. ذهبی، محمّدحسین (1396ق)، التّفسیر والمفسّرون، بیروت: دار احیاء التراث.
  19. رازی، ابوالفتوح حسین‌بن ‌علی (1408ق)، روض‏الجنان و روح الجنان، مشهد: آستان قدس رضوی.
  20. راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1416ق)، مفردات الفاظ القرآن، دمشق: دار القلم.
  21. زبیدی، سید محمد مرتضی (1389ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالهدایة.
  22. زید طوسی، احمد‌بن محمّد (1384)، الستین الجامع للطایف البساتین، تهران: علمی و فرهنگی.
  23. ستّاری، جلال (1373)، درد عشق زلیخا، تهران: توس.
  24. سراج، ابونصر عبداللّه‌بن علی (1421ق)، اللّمع فی تاریخ التّصوف الإسلامی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  25. سندس، کریستین زهرا (1390)، «نقد و بررسی کتاب علل شهرت مواهب علیه کاشفی»، ترجمه محمّدرضا موحّدی، محمّد افضلی شهری، آینه پژوهش، شماره 128، ص 36-46.
  26. سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‏بکر (1380)، الإتقان فی علوم القرآن، تهران: امیرکبیر.
  27. سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‏بکر (1418ق)، المزهر فی علوم اللغة وأنواعها، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  28. شاهرودی، عبدالوهاب (1399)، سیر تحول فهم متن، تهران: نشر خاموش.
  29. شریفی، محمد؛ حسین‏زاده، اکرم (1394)، «معرفی و سیر تطور تفاسیر واعظانه شیعه»، شیعهپژوهی، شماره 5، ص 109-135.
  30. شهیدی صالحی، عبدالحسین (1383)، تفسیر و تفاسیر شیعه، قزوین: حدیث امروز.
  31. طباطبایی، سید محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت: الأعلمی.
  32. علوی مهر، حسین (1396)، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسّران، چاپ هشتم، قم: المصطفی.
  33. علیئی، عباس (1384)، بازتاب امثال عربی در تفسیر ابوالفتوح رازی، قم: دار الحدیث.
  34. فارسی، عبدالغافر‌بن اسماعیل (1362)، المنتخب من السیاق، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
  35. فراهی، معین‏الدّین (1384)، تفسیر حدائق‏الحقائق، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
  36. قاسم‏پور، محسن (1384)، «تأویل در قصّه یوسف با تأکید بر تفسیر الستین الجامع»، مطالعات عرفانی، شماره 1، ص 148-167.
  37. قرشی بنایی، علی‏اکبر (1354)، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  38. قزوینی، محمّد (1362)، مقالات علامه قزوینی، تهران: اساطیر.
  39. کاسیرر، ارنست (1393)، فلسفه صورت‏های سمبلیک، ترجمه یدالله موقن، تهران: هرمس.
  40. کاشفی سبزواری، حسین (1317)، مواهب علّیه، تهران: اقبال.
  41. کاشفی سبزواری، حسین (1379)، جواهر التّفسیر، تهران: میراث مکتوب.
  42. کاشفی سبزواری، حسین (1382)، روضة الشّهداء، چاپ سوم، قم: نوید اسلام.
  43. مجلسی، محمّدباقر (1412ق)، بحارالأنوار، بیروت: دار احیاء التّراث العربی.
  44. محمودی، مریم؛ ایزدی، نسرین (1396)، «اشعاری نویافته از ملا واعظ فراهانی در اخلاق نوری»، نسخه‏شناسی متون نظم و نثر فارسی، شماره 4، ص 1-26.
  45. معرفت، محمّدهادی (1379)، تفسیر و مفسران، قم: تمهید.
  46. مؤدب، سیدرضا (1380)، روش‏های تفسیر قرآن، قم: اشراق.
  47. میبدی، ابوالفضل (1361)، کشف الأسرار و عدة الأبرار، چاپ چهارم، تهران: سپهر.