چندمعنایی آیه «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی کَبَدٍ» و برگردان فارسی آن

علیخانی, لیلا; زارع زردینی, احمد

doi:10.22081/jqr.2023.66048.3705

چندمعنایی آیه «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی کَبَدٍ» و برگردان فارسی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث

² دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

10.22081/jqr.2023.66048.3705

چکیده

چهارمین آیه از سوره بلد که مفسران در تفسیر و مترجمان در برگردان فارسی آن دیدگاه‌های مختلفی را مطرح نموده‌اند، آیه‌ای چندمعناست. منظور از چندمعنایی در آیه، نه به‌معنای ابهام معنایی است که بدون قصدِ گوینده در کلام رخ می‌دهد، بلکه حاکی از قدرت و حکمت خداوند در گزینش واژه‌ها و ترکیب‌هایی است که همزمان بیانگر چند معنا بوده و همه معانی، مقصود او نیز باشد. پژوهش حاضر با هدف بررسی تفسیری و ترجمه‌ای چهارمین آیه از سوره بلد، ویژگی چندمعنایی در آن را مفروض دانسته است. لازمه فهم و برگردان مطلوب آیه، شناخت واژگان کاربسته، روابط همنشینی در آیه و سپس فضای سوره است. نوشتار پیش رو که با روش توصیفی- تحلیلی انجام یافته، به این نتیجه می‌رسد که می‌توان دو معنا را از آیه به‌عنوان مراد پروردگار دریافت که انعکاس آن در برگردان فارسی آیه، به سبب عدم امکان معادل‌سازی یک‌به‌یک (یک واژه به ازای یک واژه)، کاربست موازی واژگان خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Polysemy of the Verse ﴾Certainly We created man in travail﴿ and its Persian Translation

نویسندگان [English]

Layla Alikhani ¹
Ahmad Zare' Zardini ²

¹ Ph.D. Graduate, Qur'an and Hadith Sciences

² Associate Professor, Department of Qur'an and Hadith Sciences, University of Meybod, Meybod, Iran

چکیده [English]

The fourth verse of Sūrat al-Balad, about which various viewpoints have been brought up by commentators in its interpretation and by translators in its Persian translation, is a polysemic verse. The meaning of polysemy in the verse is not the same as ambiguity of meaning that occurs without the intention of the speaker; rather, it indicates the power and wisdom of God in choosing words and combinations that express multiple meanings at the same time and all meanings have also been intended by Him. With the aim of examining the interpretation and translation of the fourth verse of Sūrat al-Balad, the present research has premised the polysemic feature in it. Understanding and a desirable translation of the verse necessitates knowing the applied words, the juxtaposition relationship in the verse as well as the ambience of the sūrah. The present article, which is carried out with a descriptive-analytical method, comes to the conclusion that two meanings can be understood from the verse as it is intended by the Lord, which is reflected in the Persian translation of the verse, will be a parallel application of words due to the impossibility of one-to-one (one word for one word) making equivalents.

کلیدواژه‌ها [English]

Sūrat al-Balad
﴾Certainly We created man in travail﴿
Qur'an translation
polysemy

مراجع

قرآن کریم
آدینه‌وند، محمدرضا (1377)، کلمة الله العلیا، چاپ اول، تهران: نشر اسوه.
آلوسی، محمود بن عبدالله (۱۴۱۵)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیة، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
آیتی، عبدالمحمد (1374)، ترجمه قرآن، چاپ چهارم، تهران: نشر سروش.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (۱۴۲۲)، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق عبدالرزاق مهدی، چاپ اول، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن عاشور، محمد طاهر (1420)، التحریر و التنویر، چاپ اول، بیروت: موسسة التاریخ العربی.
ابن عطیه، عبدالحق بن غالب (۱۴۲۲)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن فارس، احمد (1404)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، چاپ اول، بی‌جا: مکتبة الاعلام الاسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414)، لسان العرب، تحقیق جمال الدین میردامادی، چاپ سوم، بیروت: دارالفکر.
ابوالسعود، محمد بن محمد (۱۹۸۳)، تفسیر ابی السعود (ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم)، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408)، روض الجنان و روح الجنان، تصحیح محمد مهدی ناصح و همکاران، چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.
ابوحیان، محمد بن یوسف (1420)، البحر المحیط، تحقیق جمیل صدقی محمد، چاپ اول، بیروت: دارالفکر.
اسعدی، محمد (1394)، سایه‌ها و لایه‌های معنایی، چاپ سوم، قم: بوستان کتاب.
اسماعیلی‌زاده، عباس (1393)، «معنای «نجد» و «نجدین» و مراد آیه‌ی (و هدیناه النجدین)»، آموزه‌های قرآنی، سال یازدهم، ش19، ص131- 154.
الهی‌قمشه‌ای، مهدی (1380)، ترجمه قرآن، چاپ دوم، قم: فاطمةالزهراء.
امیدعلی، احمد، و فاطمه خلیلی (1396)، «بررسی واژگان چندمعنا و اهمیت آن در ترجمه بر اساس بافت»، مطالعات ادبی متون اسلامی، سال دوم، ش4، پیاپی8، ص39-60.
انصاریان، حسین (1383)، ترجمه قرآن، چاپ اول، قم: اسوه.
بلاغی، عبدالحجۀ (1386)، حجۀ التفاسیر و بلاغ الإکسیر، چاپ اول، قم: نشر حکمت.
بهارزاده، پروین (1378)، «ترجمه پذیری قرآن کریم»، بینات، ش24، ص52-74.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (۱۴۱۸)، أنوارالتنزیل و اسرار التاویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
پاکتچی، احمد (1397)، ترجمه شناسی قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
پیکتال، محمد مارمادوک (بی‌تا)، ترجمه قرآن، نیویورک.
تستری، سهل بن عبدالله (1423)، تفسیر التستری، تحقیق عیون سود و محمد باسل، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ثعلبی، احمد بن محمد (۱۴۲۲)، الکشف و البیان، تحقیق ابی محمد ابنعاشور، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
جی. سی. کتفورد (1393)، نظریۀ لغویۀ فی الترجمۀ، ترجمه عبدالباقی مافی، بصرۀ: مطبعۀ دارالکتب.
حدادی، محمود (1384)، مبانی ترجمه، چاپ اول، تهران: رهنما.
حجتی، مهدی (1384)، گلی از بوستان خدا (ترجمه قرآن)، چاپ ششم، قم: بخشایش.
خرمدل، مصطفی (1384)، تفسیر نور، چاپ چهارم، تهران: احسان.
دهلوی (شاه ولی الله)، احمد بن عبدالرحیم (بی‌تا)، ترجمه قرآن، چاپ اول، سراوان: انتشارات کتابفروشی نور.
دیوسالار، فرهاد (1396)، «واکاوی ساختار آیات الأقسام در قرآن کریم و چالش‌های فراروی ترجمه آن (نمونه موردی: سوره بلد در ترجمه آیتی، فولادوند، الهی قمشه‌ای، تفسیر المیزان، تفسیر مجمع‌البیان، تفسیر نمونه و تفسیر نور)»، مطالعات نقد ادبی، دوره12، ش45، ص31- 62.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412)، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، چاپ اول، بیروت:دارالقلم.
رسعنی، عبدالرزاق (۱۴۲۹)، رموز الکنوز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالملک ابن دهیش، چاپ اول، مکه: مکتبة الاسدی.
رهنما، زین‌العابدین (1354)، قرآن مجید با ترجمه و جمع‌اوری تفسیر، چاپ اول، تهران: سازمان اوقاف.
زبیدی، محمد مرتضی (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر.
زمخشری، محمود بن عمر (1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏، تصحیح مصطفی حسین احمد، چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
سراج، رضا (1390)، ترجمه قرآن، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ دانشگاه.
سیواسی، احمد بن محمود (۱۴۲۷)، عیون التفاسیر، تحقیق بهاء الدین دارتما، بیروت: دار صادر.
شاهسوندی، شهره (1384)، «ترجمه پذیری قرآن؛ میان نفی و اثبات»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، دوره 11، ش 44، ص5- 25.
شعرانی، ابوالحسن (1374)، قرآن مجید با ترجمه‌ فارسی و خواص سور و آیات، چاپ دوم، تهران: اسلامیه.
صادقی تهرانی، محمد (۱۴۰۶)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، چاپ دوم، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
صادقی تهرانی، محمد (1388)، ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم، چاپ اول، قم: نشر شکرانه.
صدیق حسن خان، محمدصدیق (۱۴۲۰)، فتح البیان. بیروت: دارالکتب العلمیة.
صفارزاده، طاهره (1380)، ترجمه قرآن کریم، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی جهان رایانه کوثر.
صفوی، کوروش (1397)، درآمدی بر معنی شناسی، چاپ ششم، تهران: انتشارات سوره مهر.
صفوی، کوروش (1400)، هفت گفتار درباره ترجمه، تهران: نشر مرکز.
صلواتی، محمود (1387)، ترجمه قرآن، چاپ اول، تهران: مبارک.
طاهری، علی اکبر (1380)، ترجمه قرآن، چاپ اول، تهران: نشر قلم.
طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان، چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو.
طبرسی، حسن بن فضل (۱۴۱۲)، جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجی، چاپ اول، قم: انتشارات حوزه علمیه.
طبری، محمد بن جریر (1412)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت: دار المعرفة.
طیب حسینی، محمود (1395)، چندمعنایی در قرآن کریم، چاپ اول، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
عاملی، ابراهیم (1360)، تفسیر عاملی، تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ اول، تهران: صدوق.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (1415)، تفسیر نور الثقلین، تصحیح هاشم رسولی، چاپ چهارم، قم: نشر اسماعیلیان.
فارسی، جلال‌الدین (1369)، ترجمه قرآن، چاپ اول، تهران: انجام کتاب.
فتاحی، اعظم (1397)، اصول و مبانی نظری ترجمه، چاپ چهارم، تهران: طلایی پویندگان دانشگاه.
فخررازی، محمد بن عمر (1420)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فراء، یحیی بن یزید (۱۹۸۰)، معانی القرآن، تحقیق محمد علی نجار، چاپ دوم، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
فولادوند، محمدمهدی (1418)، ترجمه قرآن، تهران: انتشارات دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (۱۴۱۵)، الصافی، چاپ دوم، تهران: مکتبة الصدر.
قرطبی، محمد بن احمد (۱۳۶۴)، الجامع لأحکام القرآن، چاپ اول، تهران: ناصر خسرو.
کاشانی، ملا فتح الله (۱۳۳۶)، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، چاپ سوم، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی.
کاویانپور، احمد (1372)، ترجمه قرآن، چاپ سوم، تهران: اقبال.
کریمی‌نیا، مرتضی (1400)، ساختهای زبان فارسی و مسئله ترجمه قرآن، تهران: نشر هرمس.
گرامی، غلامحسین (1400)، «بررسی و نقد نظریه رنجمندی انسان با تأکید بر تحلیل آیه چهارم سوره بلد»، انسان پژوهی دینی، ش45، ص29- 49.
گرمارودی، علی (1384)، ترجمه قرآن، چاپ دوم، تهران: نشر قدیانی.
ماوردی، علی بن محمد (بی‌تا)، النکت و العیون، مراجعه و تعلیق سید بن عبدالمقصود عبدالرحیم، چاپ اول، بیروت:دارالکتب العلمیة.
مشکینی اردبیلی، علی (1381)، ترجمه قرآن، چاپ دوم، قم: الهادی.
مصباحزاده، عباس (1380)، ترجمه قرآن، تهران: انتشارات بدرقه جاویدان.
مصطفوی، حسن (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مقاتل بن سلیمان (۱۴۲۳)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۱)، تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
71 مکارم شیرازی، ناصر (1373)، ترجمه قرآن، چاپ دوم، قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
میبدی، احمد بن محمد (1371)، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ پنجم، تهران: امیر کبیر.
میرحاجی، حمیدرضا و همکاران (1390)، «کاربردشناسی اصل تعادل ترجمه‌ای واژگان در فرآیند ترجمه قرآن»، مجله ادب عربی، ش 2، سال 3، پیاپی 4.
میرزایی، وحید و همکاران (1399)، «سبکشناسی سوره البلد (سطح آوایی، واژگانی، نحوی)»، مطالعات سبکشناسی قرآن کریم، سال سوم، ش2، ص121- 141.
نجار، علی (1381)، اصول و مبانی ترجمه قرآن، چاپ اول، رشت: نشر مبین.
نوبری، عبدالمجید (1396)، ترجمه قرآن، تهران: نشر اقبال.
نهیرات، احمد، و عباد محمدیان (1392)، «نگرشی به نظام چندمعنایی در قرآن کریم»، پژوهش‌های زبان شناختی قرآن، سال دوم، ش2، ص119- 137.
ویلیامز، جنی (1394)، نظریه‌های ترجمه، ترجمه رعنا اسفندیاری، چاپ اول، خراسان رضوی: انتشارات درج سخن.
یاسری، محمود (1415)، ترجمه قرآن، تحقیق مهدی حائری تهرانی، چاپ اول، قم: بنیاد فرهنگی امام مهدی (ع).