بررسی آیۀ ایلاء به‌مثابۀ یگانه مستند قرآنیِ حق جنسی زن در بُعد زمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته حوزوی (سطح 4 تفسیر تطبیقی)- محقق رسمی مرکز پژوهش‌های اسلامی معصومیه وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ دفتر تبلیغات

2 سطح 3 حوزه علمیه خواهران، موسسه علمی عالی معصومیه خواهران وابسطه به دفتر تبلیغات اسلامی

10.22081/jqr.2024.68546.3955

چکیده

آیۀ «ایلاء» یگانه مستند قرآنی حق جنسی زوجه از حیث زمان است که حق جنسی زن را محدود به چهارماه یکبار می­کند. پژوهش حاضر با روش تحقیق کیفی و تحلیل مضمونِ متونِ تفسیری به دنبال سیر تطور دیدگاه مفسرانِ عصر نزول تا عصر حاضر و پاسخ به مفهوم آیۀ ایلاء، تفاوت آن با مسئلۀ ظهار، مواجهۀ شارع با پدیدۀ ایلاء و چگونگی ارتباط آیۀ ایلاء با حق جنسی زوجه، از دیدگاه ایشان است. در تبیین تفسیری آیۀ ایلاء و اثبات عدم دلالت آیه با مقرر کردن زمان چهار ماه برای حق جنسی زوجه، ده مسئلۀ مرتبط با حق جنسی به دست می‌آید که هر یک به نوعی در اثبات عدم دلالت آیه ایلاء دخیل است. از مجموع آنها می‌توان نتیجه گرفت ایلاء، فی‌نفسه موردرضایت شارع نیست و تعیین زمان چهار ماه در حقیقت ایجاد مهلتی برای شوهر است تا نسبت به وضعیت زناشویی خود تدبیری کند و یکی از دو راه رجوع (با رابطۀ خاص جنسی) و یا طلاق را برگزیند تا حق جنسی زن استیفا گردد. به نظر می­رسد ایلاء همانند عده (طلاق یا وفات)، مسافرت، غیبت، اختلالات جنسی شوهر و غیره شرایط خاصی است که خداوند زمان چهار ماه را برای آن مقرر نموده است و محدود کردن حق جنسی زن به زمانی خاص در شرایط معمول زندگی، با فلسفۀ حفظ عفت برای همسران در ازدواج و مسئولیت شوهر در برابر نیاز جنسی زن سازگار نیست. بنا بر مستندات قرآنی، روایی، قواعد فقهی، مؤیدات عقلی- عرفی و اقتضائات عصر حاضر می­توان معیار نیاز جنسی زن را همچون نیاز جنسی مرد، تقویت کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the Verse of Īlā’ as the only Qur'anic Evidence Concerning Women's Sexual Rights in Terms of Time

نویسندگان [English]

  • Maryam Khojaei Khamene 1
  • Fatemeh Khosropanah 2
1 Graduated from Level 4 of the Islamic Seminary (Comparative Interpretation) - Official Researcher at the Masoumiyeh Islamic Research Center Affiliated with the Research Institute of Sciences and Culture of the Islamic Propaganda Office
2 Level 3 of the Islamic Seminary (for Women), Masoumiyeh Higher Education Institute (for Women) Affiliated with the Islamic Propaganda Office
چکیده [English]

The verse of īlā’ (foreswearing) is the only Qur'anic evidence of the wife's sexual rights in terms of time, which limits the woman's sexual rights to once every four months. The present study, using the method of qualitative research and content analysis of interpretive texts, delves into the development of the views of the interpreters from the Revelation era to the present time and response to the concept of the verse of īlā’, its difference with the issue of ẓihār (incestuous comparisons or calling wife as a mahram relative), the encounter of the legislator with the phenomenon of īlā’, and how the verse of īlā’ is related to the wife's sexual rights, from their perspective. In the interpretative explanation of the verse of īlā’ and proving the lack of denotation of the verse with setting a period of four months for the wife's sexual right, ten issues related to sexual right were obtained, each of which is somehow involved in proving the lack of significance of the verse of īlā’ and from all of them, it can be concluded that īlā’ in itself is not acceptable to the lawgiver, and setting a period of four months is in fact creating a deadline for the husband to take measures regarding his marital status and choose one of the two ways of recourse (with specified sexual relation) or divorce, so that the wife's sexual right can be fulfilled. It seems that īlā’, like the waiting period (idda due to divorce or death), travel, absence, sexual disorders of the husband, etc., is a special condition for which God has set a period of four months, and limiting the wife's sexual right to a specific time in ordinary life conditions is not consistent with the philosophy of maintaining chastity for the spouses in marriage and the husband's responsibility for the wife's sexual need. Based on evidences derived from the Qur'an, narrations, jurisprudential rules, rational-customary support, and the exigencies of the present era, the criterion of a woman's sexual need can be strengthened like that of a man's sexual need.

کلیدواژه‌ها [English]

  • īlā’
  • verses 226 and 227 of Surat al-Baqara
  • wife's sexual right
  • man's ill-conduct (nushūz)
  1. قرآن کریم؛ ترجمۀ مکارم شیرازی.
  2. ابن ابی حاتم عبدالرحمن بن محمد (1419 ق)، تفسیر القرآن العظیم (ابن‏ابی‏حاتم)، چاپ سوم، عربستان: مکتبة نزار مصطفی الباز.
  3. ابن بابویه، محمدبن علی (1413ق)، من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، بی‌نا، بی‌جا.
  4. ابن براج، عبدالعزیز بن تحریر (1406ق)، المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم..
  5. ابن جزی غرناطی، محمد بن احمد (1416ق)، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: شرکت دار الارقم بن ابی الارقم.
  6. ابن عاشور، محمد بن طاهر (1420ق)، التحریر و التنویر، بی‌جا، بی‌نا.
  7. ابن عجیبه، احمد بن محمد (1419ق)، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره: دکتر حسن عباس زکی.
  8. ابن عطیه اندلسى، عبدالحق بن غالب (1422ق)‏، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه‏.
  9. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر)، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.
  10. ابن‏ادریس، محمد بن احمد (1409ق)، المنتخب من تفسیر القرآن و النکت المستخرجة من کتاب التبیان، قم: کتابخانۀ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی (ره).
  11. ابن‏عربی، محمد بن عبدالله (1408ق)، احکام القرآن (ابن عربی)، بیروت: دار الجیل.
  12. ابن‏عرفه، محمد بن محمد (2008م)، تفسیر ابن عرفة، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.
  13. ابن‏هائم، احمد بن محمد (1423ق)، ‏التبیان فى تفسیر غریب القرآن‏، محقق محمد، ضاحى عبدالباقى‏ دارالغرب الإسلامی‏.
  14. ابوحیان، محمد بن یوسف (1420ق)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.
  15. ابوزهره، محمد (بی‌تا)، زهرة التفاسیر، بیروت: دار الفکر.
  16. امامی راد و همکاران (1398ش)، «قواعد عمومی جاری در سیاحت تربیتی جنسی در فقه تربیتی»، دو فصلنامۀ علمی-پژوهشی مطالعات فقه تربیتی، شمارۀ 12.
  17. امین، سیده نصرت (1361)، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران: نهضت زنان مسلمان.
  18. اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف (142ق)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دارالفکر.
  19. انصاری، مرتضی بن محمدامین (1405ق)، کتاب النکاح، قم: کنگرۀ بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
  20. آل سعدی، عبدالرحمن بن ناصر (1408ق)، تیسیر الکریم الرحمن، چاپ دوم، بیروت: مکتبة النهضة العربیه.
  21. آلوسى، سید محمود (1415ق)، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  22. بحرانی، هاشم بن سلیمان (1415ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: واحد تحقیقات اسلامی.
  23. بحرانی، یوسف بن احمد ابراهیم (1405ق)، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، محقق/مصحح ایروانی، محمدتقی، مقرم، سید عبدالرزاق، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه.
  24. بستان، (نجفی)، حسین (1383)، اسلام و جامعه شناسی خانواده، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
  25. بغوی، حسین بن مسعود (1420قق)، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  26. بقاعی، ابراهیم بن عمر(ق1427)، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور، دار الکتب العلمیة، چاپ سوم، بیروت: منشورات محمد علی بیضون.
  27. بلاغی، سید عبد الحجت (1386ق)، حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، قم: انتشارات حکمت،.
  28. بلاغی، محمدجواد (بی‌تا)،، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: وجدانی.
  29. توجهی، عبدالعلی (1389ش)، «لزوم جرم انگاری نشوز زوج»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 48.
  30. توسلی، حسین (1377ش)، 1377، «تحلیل حق»، مجلۀ حقوق اسلامی، شمارۀ7.
  31. ثعلبی، احمد بن محمد (1422ق)، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  32. ثلایی، یوسف بن احمد (1423ق)، تفسیر الثمرات الیانعه و الاحکام الواضحه القاطعه، بیروت: مکتبة التراث الإسلامی.
  33. جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن (ق1430)، درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، دار الفکر، اردن- عمان.
  34. جزایری، نعمت‏الله بن عبدالله (ش1388)، عقود المرجان فی تفسیر القرآن، نور وحی، قم.
  35. جصاص، احمد بن علی (1405ق)، احکام القرآن (جصاص)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  36. جعفری، یعقوب (1376)، تفسیرکوثر، قم: مؤسسه انتشارات هجرت.
  37. حائری تهرانی، میر سید علی (1377ش)، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، دار الکتب الاسلامیه، تهران.
  38. حاجی ده آبادی، محمدعلی، اکرمی، روح الله (1396ش)، «کاربست قاعدۀ دفع منکر در قلمرو خانواده با کاوشی در دلالت آیه وقایه» فقه و حقوق اسلامی، سال چهارم، شمارۀ 7، پاییز و زمستان.
  39. حجازی، محمد محمود (1413ق)، التفسیر الواضح، دار الجیل الجدید، بیروت، چاپ دهم.
  40. حرعاملی، محمدبن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، مصحح القائینی، محمدبن محمد الحسین، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی امام رضا7.
  41. حرعاملی، محمدبن حسن (1418ق)، الفصول مهمه فی اصول الائمه- تکمله الوسائل، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی امام رضا7.
  42. حسینی جرجانی، سید امیر ابوالفتوح (1404ق)، آیات الأحکام (جرجانی)، تهران: انتشارات نوید.
  43. حقی بروسوی، اسماعیل (بی‌تا)، بی تا، تفسیر روح البیان، بیروت: دارالفکر.
  44. حلی، حسن بن یوسف (1410)، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم: انتشارات اسلامی.
  45. حوی، سعید (1424ق)، الاساس فی التفسیر، چاپ ششم، قاهره: دار السلام.
  46. حویزی، عبدعلی بن جمعه (1415ق)، تفسیر نورالثقلین، اسماعیلیان، چاپ چهارم، قم: بی‌نا.
  47. خطیب شربینی، محمد بن احمد (1425ق)، تفسیر الخطیب الشربینی المسمی السراج المنیر، بیروت: دار الکتب العلمیة منشورات محمدعلی بیضون، لبنان.
  48. خطیب، عبدالکریم (1424ق)، ، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت: دار الفکر العربی.
  49. خفاجی، احمد بن محمد (1417ق)، حاشیة الشهاب المسماة عنایة القاضی و کفایة الراضی علی تفسیر البیضاوی، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، لبنان.
  50. خوئی، ابوالقاسم (بی‌تا)، موسوعه الامام خوئی، قم: مؤسسۀ احیا آثار آیت‌الله خوئی (ره).
  51. دروزة، محمد عزت (1383ق)، التفسیر الحدیث ترتیب السور حسب النزول، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
  52. دینوری، عبدالله بن محمد (1424ق)، تفسیر ابن وهب المسمی الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
  53. رازی، حسین بن علی ابوالفتوح (1408ق)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
  54. راوندی، قطب الدین سعید بن هبة الله (1405ق)، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
  55. رضا، محمدرشید (1414ق)، تفسیرالقرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دالرالمعرفه، لبنان.
  56. رضایی اصفهانی، محمدعلی (1387ش)، تفسیر قرآن مهر، قم: پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
  57. زحیلی، وهبه (1422ق)، التفسیر الوسیط (زحیلی)، دار الفکر، سوریه- دمشق، چاپ اول.
  58. سایت مدرسۀ فقاهتeshia.ir درس خارج فقه آیت الله شبیری زنجانی،23/7/1378.
  59. سبزواری نجفی، محمد بن حبیب الله (1406ق)، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، اول.
  60. سبزواری نجفی، محمد بن حبیب الله (1419ق)، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، اول.
  61. سعدى، عبدالرحمن (1408ق)،‏ تیسیر الکریم الرحمن فی تفیسر کلام المنان، مکتبة النهضة العربیة، لبنان- بیروت‏‏.
  62. سیواسی، احمد بن محمود (1427ق)، عیون التفاسیر، دار صادر، لبنان- بیروت.
  63. سیوطی، جلال الدین (1404ق)، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم.
  64. شاذلی، سیدبن قطب بن ابراهیم (1425ق)، فی ظلال القرآن، دار الشروق، لبنان-بیروت.
  65. شبیری زنجانی، موسی (1419ق)، کتاب نکاح، قم مؤسسآ پژوهشی رای‌پرداز.
  66. شحاته، عبدالله محمود (1421ق)، تفسیر القرآن الکریم (عبد الله شحاته)، قاهره: دار غریب.
  67. شریف لاهیجی، محمد بن علی (1373ش)، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: دفتر نشر داد.
  68. شعراوی، محمد متولی (1991م)، ‏تفسیر الشعراوی، اخبار الیوم، بیروت: ادارة الکتب و المکتبات.
  69. شیخ‏زاده، محمد بن مصطفی (1419ق)، حاشیه محیی الدین شیخ زاده علی تفسیر القاضی البیضاوی، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
  70. صاحب جواهر، محمدبن حسن بن باقر (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت: دار احیا التراث العربی.
  71. صادقی تهرانی، محم (1406ق)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، چاپ دوم، قم: فرهنگ اسلامی.
  72. صنعانی، عبدالرزاق بن همام (1411ق)، تفسیر القرآن العزیز المسمی تفسیر عبدالرزاق، لبنان: دارالمعرفه.
  73. طباطبایی حکیم، سید محسن (1416ق)، مستمسک العروة الوثقی، قم: مؤسسۀ دارالتفسیر.
  74. طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم (1422ق)، العروة الوثقی (المحشی)، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  75. طباطبایی، محمدحسین (1374)، ترجمة تفسیر المیزان، ترجمة محمدباقر موسوی، قم: جامعة مدرسین حوزة علمیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  76. طباطبایی، سید محمد حسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  77. طبرانی، سلیمان بن احمد (2008م)، تفسیر القرآن العظیم، اردن: دار الکتاب الثقافی.
  78. طبرسی، فضل بن حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
  79. طبرسی، فضل بن حسن (1377ش)، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزۀ علمیۀ قم.
  80. طبری کیا هراسی، ابوالحسن علی بن محمد (1405ق)، احکام القرآن، چاپ دوم، بیروت: دارلکتب العلمیة.
  81. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیرون: دار المعرفه، بیروت.
  82. طنطاوی محمد سید (1997م)، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره: بی‌نا.
  83. طوسی، محمدبن حسن (1407ق)، تهذیب الاحکام، چاپ چهارم تهران: تحقیق خراسان.
  84. طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)‏، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  85. طوسی، محمد بن حسن (1373)، رجال الطوسی، چاپ سوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  86. طوسی، محمد بن حسن (1400)، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
  87. طیب، سید عبد الحسین (1378)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام.
  88. عاملی، علی بن حسین (1413)، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، قم: دار القرآن الکریم. .
  89. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (1415ق)، تفسیر نور الثقلین، قم: انتشارات اسماعیلیان.
  90. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (1373ش)، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران: مرتضوی.
  91. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  92. فضل الله سید محمد حسین (1419ق)، تفسیرمن وحی القرآن، چاپ دوم، بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر.
  93. فیض کاشانی، ملا محسن (1415ق)، تفسیر الصافی، چاپ دوم، تهران: انتشارات الصدر.
  94. قرشى، سید على اکبر (1375ش)، تفسیر احسن الحدیث، ‏چاپ سوم، تهران: بنیاد بعثت.‏
  95. قرطبی، محمد بن احمد (1364ش)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
  96. قطب الدین کیدری، محمد بن حسین (1416ق)، اصباح الشیعه بمصباح الشریعه، قم: مؤسسۀ امام صادق7.
  97. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا (1368ش)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
  98. قمی، علی بن ابراهیم (1367ش)، چاپ چهارم، قم: تفسیر قمی، دارالکتاب.
  99. قوجائی خامنه، مریم؛ سالاری فر، محمدرضا (1402ش)، «ارائۀ راه‌حلی برای تبیین حقوقی و اخلاقی»، دو فصلنامۀ علمی فقه و حقوق خانواده، دورۀ 28، شمارۀ 79، پاییز و زمستان 1402
  100. کاظمی خراسانی، محمدعلی (1417ق)، فرائد الاصول، تقریر دروس محمدحسین غروی نائینی، تحقیق و تعلیق آقا ضیاء الدین عراقی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  101. کلینی، محمدیعقوب (1407ق)، الکافی، قم: دارالحدیث لطباعه و النشر.
  102. کاشانی، فتح‏الله بن شکرالله، بی­تا، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، قم تهران: کتابفروشی اسلامیه.
  103. کاشانی، محمدبن مرتضی (1410ق)، تفسیر المعین، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
  104. کاظمی، جواد بن سعید (1365ش)، مسالک الأفهام الی آیات الأحکام، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
  105. ماتریدى، محمد بن محمد (1426ق)، تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى)، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
  106. محقق حلی، جعفر بن‌حسن (1418ق)، المختصر النافع فی فقه الامامیه، چاپ ششم، قم: مؤسسۀ مطبوعات الدینه.
  107. محقق حلی، نجم الدین ابو قاسم جعفر بن حسن بن یحیی (1408ق)، الشرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، 4 جلد، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  108. محمد رشید، رضا (1414ق)، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دار المعرفة.
  109. محمدرشید، رضا (1414)، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دارالمعرفه.
  110. مختاری فراکتی، نادر و همکاران (1399ش)، «چالش‌های فقهی محدود بودن حق استمتاع زن در چهار ماه»، مجلۀ فقه و اصول، سال پنجاه و و دوم، شمارۀ 4، شماره پیاپی 123.
  111. مدرسی، محمدتقی (1419ق)، من هدی القرآن، تهران: دار محبی الحسین.
  112. مراغی احمد بن مصطفی (بی‌تا)، تفسیر المراغی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  113. مرعشی نجفی، سید شهاب الدین (1406ق)، منهاج المومنین، گردآورنده سید عادل علوی، قم انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ، چاپ اول.
  114. مغنیه، محمدجواد (1424ق)، 1424 ه. ق، التفسیر الکاشف، قم: دار الکتاب الإسلامی.
  115. مکارم شیرازی، ناصر (1371ش)، تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  116. مکارم شیرازی، ناصر (1421ق)، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب.
  117. موسوی خویی، سیدابوالقاسم (1416ق)، معتمدالعروه الوثقی، چاپ دوم، قم: مدرسۀ دارالعلم- لطفی.
  118. موسوی سبزواری سیدعبد الاعلی (1409ق)، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، موسسه اهل بیت ( ع)، بیروت، چاپ دوم.
  119. نجاشی، احمدبن علی (1365)، رجال النجاشی، چاپ ششم، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  120. نجفی، محمدحسن (بی‌تا)، بی تا، جواهر الکلام، محقق محمود القوجایی، چاپ هفتم، بیروت: داراحیا التراث العربی
  121. نیشابوری نظام‌الدین حسن بن محمد (1416ق)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  122. واحدی، علی بن احمد (1419ق)، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (واحدی)، بیروت: دار القلم.
  123. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (1426ق)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، مؤسسۀ دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، قم.