بررسی رویکردها دربارۀ انواع مواجهه با قرآن کریم در سدۀ نخست اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته پسادکتری، الهیات، علوم قرآن و حدیث، استاد مدعودانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران.

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

3 استادیار گروه زبان شناسی و زبان های خارجی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

چگونگی و کیفیت روی آوردن به متن وحیانی با شرایط بافتی، نیازها، دغدغه­‌ها و دیگر مؤلفه­‌های عصری هم‌بسته است. زمینه­‌های تحول جغرافیایی، اجتماعی، سیاسی پسارحلت پیامبر(ص) و همچنین عوامل فلسفی وجودگرایی در گونۀ ناهمسان روی‌­آوری به متن از جهت فهم‌پذیری یا فهم­‌پرهیزی بوده است. بازشناخت علل تحولات برون‌انسانی و نیز نقش فهمندگان در این دگرگونی‌­ها به‎عنوان عوامل درون‎انسانی و اثرپذیری آنان از قواعد گفتمانی ویژه، گونة فهم فهمندگان، روی‌­آوری، گستردگی و یا رها کردن تفسیر از سوی آنان را تعیین می‌کند. در سویۀ دیگر، تکون روایت‌های تفسیری همانند روایت­‌های تاریخی در پیوند با نشانه‌­های بافتی و عناصر فرازبانی قرار دارد. براین اساس، جستار پیش رو می‌کوشد با شیوۀ توصیفی- تحلیلی، با تکیه بر اسناد کتابخانه‌­ای و بهره­مندی از شیوۀ گفتمانی و فلسفۀ وجودگرایی، ناهمسانی روی­آوری‌ها به متن وحیانی از جهت تفسیری، نوع و رها نمودن تفسیر در دورۀ آغازین اسلام را بازخوانی نماید. به نظر می­‌رسد عوامل وجودگرایی به همراه قرار گرفتن در بافتار فرازبانی، در شیوۀ روی‌­آوری خوانش‌گران آغازین به متن وحیانی مؤثر بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of Approaches to the Types of Facing the Holy Qur'an in the First Century of Islam

نویسندگان [English]

  • Qasem Mohseni Mari 1
  • Jabbar Amini 2
  • Behzad Moridi 3
1 Postdoctoral Graduate, Theology, Qur'an and Hadith Sciences, Visiting Professor, Islamic Azad University, Islamshahr, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Islamshahr Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3 Assistant Professor, Department of Linguistics and Foreign Languages, Payam Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The manner and quality of approaching the revealed text is correlated with contextual conditions, needs, concerns, and other contemporary components. The geographical, social, and political contexts following the Prophet's (S.A.W.) death as well as the philosophical factors of existentialism have led to a heterogeneous approach to the text in terms of understanding or avoidance of understanding. Recognizing the causes of extra-human developments and the role of the perceivers in these transformations as intra-human factors and their impressibility from specific discourse rules determines the type of understanding of the perceivers, their approach, expansion, or abandonment of interpretation. On the other hand, the movement of interpretive narratives, like historical narratives, is linked to contextual signs and meta-linguistic elements. Accordingly, using a descriptive-analytical approach, the present study attempts to reappraise the heterogeneity of approaches to the revealed text in terms of interpretation, type, and abandonment of interpretation in the early period of Islam with reliance on library documents and benefiting from the discourse method and existentialist philosophy. It seems that existentialist factors, along with being placed in a meta-linguistic context, were effective in the way early readers approached the revealed text.

کلیدواژه‌ها [English]

  • interpretation
  • understanding
  • discourse
  • text
  • existentialism
  1. ابن‎الأثیر الجزری، عزالدین أبوالحسن علی‏بن محمد (1385ق/1965م)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر،.
  2. ابن‎الأثیر الجزری، عزالدین أبوالحسن علی‎بن محمد (1409ق)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دار الفکر.
  3. ابن ابی الحدید، أبو حامد عزالدین (1418ق)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد عبد الکریم النمری، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  4. ابن العبری، گرگوریوس ابوالفرج هارون (1992م)، الاصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  5. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1972م/1392ق)، الدرر الکامنة فی أعیان المائة الثامنة، هند، مجلس دائرة المعارف العثمانیة.
  6. ابن حزم، علی بن احمد (2010م)، الاحکام فی اصول الاحکام، به کوشش احمد محمد شاکر، بیروت: دار الافاق الجدیدة،.
  7. ابن حنبل، احمد (1995م)، مسند، تحقیق احمد محمد شاکر، قاهره: دارالحدیث.
  8. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1403ق)، تاریخ ابن خلدون، به کوشش خلیل شحادة، بیروت: دارالفکر.
  9. ابن‌زریق، حمید (1429ق)، الصحیفه‌القحطانیه، محقق حسن‌محمد نابوده، بیروت: دارالبارودی.
  10. ابن سعد، محمدبن سعد (1410ق)، الطبقات الکبری، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  11. ابن سعد، محمدبن سعد (بی­تا)، الطبقات الکبری، بیروت: دارصادر.
  12. ابن‌عبدربه، ابن‌عمراحمدبن‌محمد (1406ق)، العقدالعزید، تصحیح احمدامین احمدالزین وابراهیم‌الابیاری، بیروت: دارالکتاب العربی.
  13. ابن عساکر، (1415ق)، تاریخ مدینه دمشق الکبیر، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر.
  14. ابن عطیه، عبدالحق­بن غالب (1954م)، مقدمتان فی علوم القرآن، تصحیح آرتورجفری، قاهره: بی‌نا.
  15. ابن عطیه، عبدالحق بن غالب (1413ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، به کوشـش عبدالـسلام عبد الشافی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  16. ابن ماجه قزوینی (بی تا)، محمّد بن یزید، السنن، بیروت: دارالفکر.
  17. ابن ندیم، (1393ش)، الفهرست، قاهره: مطبعة الاستقامه.
  18. ابن هشام، ابو محمدعبدالملک (1971م)، السیرة النبویة، تحقیق السقی الابیاری و شلبی، بیروت: دارالکتب.
  19. ابن­عبدالبر، أبوعمریوسف بن­عبدالله بن­محمد (1412ق/1992م)، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل.
  20. ابن کثیر، اسماعیل (1408ق)، البدایه و النهایه، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
  21. ابن کثیر، اسماعیل (1409ق)، تفسیر القرآن العظیم، مقدمۀ دکتر یوسف عبدالرحمن، بیروت: دارالمعرفة.
  22. ابن­فندق، علی بن­زید (1410ق)، لباب الانساب والالقاب و الاعقاب، قم: کتابخانه آیت­الله مرعشی.
  23. ابن قتیبه، عبداالله بن مسلم (بی تا)، تأویل مختلف الحدیث، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  24. احمد امین (1969م)، فجرالاسلام، بیروت: دارالکتب العربی.
  25. احمدی، حبیب الله (1379ش)، حکومت علوی وجریان­های اجتماعی، مجله حکومت اسلامی، شماره 17، ص 405-427.
  26. اربلی، علی­بن عیسی (بی تا)، کشف الغمة فی معرفة الائمة، تصحیح سیدابراهیم میانجی، قم: نشرادب حوزه.
  27. الاصبهانی، ابونعیم احمدبن عبدالله (1422ق)، صفة النفاق و نعت المنافقین، الدکتور عامر حسن صبری، بیروت: البشائر الإسلامیة.
  28. امین عاملی، سیدمحسن (1403ق)، اعیان الشیعة، تحقیق حسن امین، بیروت: دارالتعارف.
  29. امین، احسان (بی تا)، التفسیر بالمأثور و تطویره عند الشیعة، بیروت: دارالهادی.
  30. امینی، عبدالحسین (1366ش)، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، تهران: دارالکتاب الاسلامی.
  31. امینی، نوروز، رضانیا، محبوبه (1398ش)، «آسیب­ها و انحراف‌های تفسیر بصره در دو قرن نخست هجری»، سراج منیر، شمارۀ 33، صص105-138.
  32. بخاری، محمدبن اسماعیل (1399ق)، التاریخ الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  33. بخاری، محمدبن اسماعیل (1401ق)، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.
  34. البلاذری (1988م)، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریـاض زرکلـی، بیروت: دارالفکر.
  35. بلاغی، عبدالحجه (بی تا)، حجةالتفاسیر و بلاغ‌الاکسیر، قم: حکمت.
  36. پاکتچی، احمد (1379ش)، اصحاب حدیث، تهران: دائره‌المعار بزرگ اسلامی.
  37. پاکتچی، احمد (1383ش)، بصره- فقه، تهران: مرکز دائره‌العمارف بزرگ اسلامی.
  38. ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق‌احمدبن‌ابراهیم (1422ق)، تقسیرالکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، بیروت: داراحیاء التراث‌العربی.
  39. ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمد (1373ش)، الغارات، ترجمۀ عزیز الله عطارودی، بی جا: عطارد.
  40. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (1411ق)، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة.
  41. حتی، فیلیپ (1987م)، تاریخ اعراب، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر آگاه.
  42. حسین، طه (1981م)، تاریخ الادب العربی، (العصرالجاهلی و الاسلامی)، بیروت: دارالعلم للملایین.
  43. حسینی‌جلالی، محمدرضا (1413ق)، تدوین‌ السنه ‌الشریفه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  44. حویزی،عبدعلی بن جمعه (1415ق)، نور الثقلین، قم:اسماعیلیان.
  45. جفری، آرتور (بی تا)، مقدمتان فی علوم القرآن، قاهره: مکتبة الخانجی.
  46. جواد، علی (1369ق)، «موارد تاریخ الطبری»،مجلة المجمع العلمی العراقی.
  47. جوده، جمال (1382ش)، اوضاع اجتماعی-اقتصادی موالی در صدر اسلام، ترجمۀ مصطفی جباری و مسلم زمانی، تهران: نشرنی.
  48. جوهری، اسماعیل بن حماد (1407ق)، الصحاح، تصحیح احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم.
  49. دارقطنی، علی بن عمر، السنن (1417ق)، تحقیق مجدی بن منصوربن سید الشوری، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  50. دینوری، ابن قتیبه ابوحمد عبدالله بن مسلم (1373ش)، عیون الاخبار، قم: منشورات ریف الرضی.
  51. دینوری، ابن قتیبه (1410ق)، الإمامة و السیاسه، بیروت: دارالأضواء.
  52. دینوری، احمد بن داود (1960م)، الاخبار الطوال، تحقیق غبدالمنعم عامر، قاهره: داراحیاء الکتب العربی.
  53. ذهبی، شمس­الدین محمد (1413ق)، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شـعیب ارنـووط، چاپ نهم، بیروت: مؤسسه الرساله.
  54. ذهبی، شمس­الدین محمد (1994م)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
  55. ذهبی، محمد حسین (1407ق)، التفسیر و المفسرون، بیروت: دارالقلم.
  56. ذهبی، محمدبن احمد (1419ق)، تذکرة الحفاة، بیروت: مکتبة الحرم المکی.
  57. زرکلی، خیر الدین (1980م)، اعلام، چاپ پنجم، بیروت: دارالعلم للملایین.
  58. زکار، سهیل (1410ق)، مقدمه برالاموالابن­سلّام، به کوشش مریم محمد خیر الدرع، بیروت، دارالفکر.
  59. سارتر، ژان پل (1386ش)، اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر، ترجمۀ رحیمی، تهران: انتشارات نیلوفر.
  60. سزگین، فؤاد (1413ق)، تاریخ التراث العربی، فی علوم القرآن والحدیث، چاپ دوم، قم: بهمن.
  61. سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس (1420ق)، تحقیق محمد باقر انصاری، قم: مؤسسة انتشارات الهادی.
  62. سمعانی، عبدالکریم (1382ق)، الأنساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی، حیدرآباد، دائرةالمعارف العثمانیة.
  63. سیدعلی خان (1420ق)، الدرجات الرفیعة، قم: مکتبة بصیرتی.
  64. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1421ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتاب العربی.
  65. شرف الدین، عبدالحسنی (1431ق)، الاجتهاد و النص، بیروت: دارالقاری.
  66. شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم (بی­تا)، الملل و النحل، بیروت: انتشارات دارالمعرفة للطباعة والنشر.
  67. طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.
  68. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر (1409/1989م)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة.
  69. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر (1387ق/ 1967م)، تاریخ الامم و الملوک، الطبعة الثانیة، بیروت: دارالتراث.
  70. طوسی، محمدبن الحسن (1387ش)، المبسوط، تهران: نشر مکتبة المرتضویة.
  71. عبد الحمید،محسن (بی‌تا)، تطوّر تفسیرالقرآن، بغداد: جامعة بغداد.
  72. عجلی، احمدبن عبدالله (1405ق)، تاریخ الثقات، المدینه المنوره: مکتب الدار.
  73. عمری، نبیل بن هاشم (1419ق)، فتح المنان، بی­جا: المکتبة المکیة.
  74. غرناطی، محمد بن احمد (1403ق)، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.
  75. فراهیدی، خلیل بن احمد (1410ق)، العین، چاپ دوم، قم: انتشارات هجرت.
  76. فخر رازی، ابوعبدالله (1418ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: داراحیاء الثراث العربی.
  77. قاضی ابویوسف (1979م)، کتاب الخراج، بیروت: دارالمعرفة.
  78. قطان، مناع بن خلیل (1421ق)، مباحث فی علوم القرآن، چاپ دوم، ریاض: مکتبة المعارف والنشر.
  79. القرطبی، محمد بن احمد (1422ق)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  80. کحاله، عمررضا01414ق)، معجم قبائل‌العرب، بیروت: الرساله،.
  81. کچوییان، حسین (1382ش)، فوکو و دیرینه­شناسی دانش: روایت تاریخ علوم انسانی از نوزایی تا مابعدالتجدد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  82. کلینی، محمد بن یعقوب (1401ق)، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت: دارالتعارف.
  83. کیلگز، مری (1388ش)، درس­نامه نظریه ادبی، ترجمۀ جلال سخنور، الهه دهنوی و سعیدسبزیان، تهران: نشراختر.
  84. مجلســی، محمدباقــر (بی‌تا)، بحار الانوار، تهــران: المکتبة الاسلامیة.
  85. مجتهد شبستری، محمد (1379ش)، هرمنوتیک، کتاب و سنت، تهران: انتشارات طرح نو.
  86. مروتی، سهراب و دیگران (1395ش)، «بررسی مکتب تفسیری بصره و شاخص­های بارز آن» اولین کنفرانس بین المللی مطالعات اجتماعی فرهنگی و پژوهش دینی، رشت.
  87. مسعودی، أبو الحسن علی بن الحسین بن علی (1409ق)، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجرة،
  88. معارف، مجید (ب) (1376ش)، رویگردانی از تفسیر در سده نخست و انگیزه­های آن، مجله مقالات و بررسی­ها، ش61، ص 29-44.
  89. معارف، مجبد (1376ش)، پژوهشی در تاریخ حدیث شـیعه، تهـران: مؤسـسۀ فرهنگـی هنـری ضـریح.
  90. معارف، مجید (1383ش)، تاریخ عمومی حدیث، تهران: کویر.
  91. معرفت، محمدهادی (1415ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسۀ نشراسلامی.
  92. معرفت، محمدهادی (1418ق)، التفسیر و المفسرون، مشهد: الجامعة الرضوویه للعلوم الاسلامیه.
  93. مفید، محمد بن محمد (1413ق)، اوائل المقالات، قم: هزاره شیخ مفید.
  94. ناشناس (1391ق)، اخبار الدولة العباسیه، تحقیق عبدالعزیز الدوری، بیروت: دارالطلیعـه.
  95. ناشی اکبر (1971م)، مسائل الامامة، تحقیق فان اس، بیروت: دارالنشرفرانس.
  96. هارلند، ریچارد (1395ش)، ابر ساختارایی: فلسفه ساختارایی و پساساختارایی، ترجمۀ فرزان سجودی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر.
  97. واقدی، محمدبن عمر (1409ق)، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت: دارالاعلمی.
  98. ودود، آمنه (1393)،قرآن و زن، ترجمة اعظم پویا و معصومه آگاهی، تهران: انتشارات حکمت.
  99. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (بی­تا)، تاریخ یعقوبی، بیروت: دارصادر.