ارزیابی دیدگاه مفسران در نسبت «اغواگری» به خدا از سوی ابلیس و نتایج کلامی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و فقه، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز

3 استادیار گروه علوم قرآن و فقه، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز

10.22081/jqr.2022.63169.3467

چکیده

در قرآن آمده که ابلیس پس از رانده شدن از درگاه الهی، با تعبیر «بِمَا أَغْوَیتَنِی»، گمراهی خود را به خدا نسبت داده است. برخی مفسران سخن ابلیس را صادق و گروهی آن را کاذب دانسته و این تصدیق یا تکذیب را زمینه طرح موضوع جبر و تفویض قرار داده‌اند.
این پژوهش با بررسی آرای مفسران به نتایج زیر رسیده است:
1- برخی مفسران به دلیل عدم اهتمام به موضوع، سکوت کرده‌اند.
2- معتقدان به جبر، اغوا را به‌معنای اضلال دانسته و از آن جبر فهمیده‌اند.
3- برخی معتقدان به عدل الهی، با اینکه ادعای ابلیس را صادق شمرده‌اند، «اغوا» را به‌گونه‌ای معنا کرده‌اند که باعث بی‌عدالتی خدا و جبر موجودات بر گناه نشود.
4- برخی دیگر از مفسران به دلیل استشمام معنای جبر از واژه اغوا، ابلیس را در این ادّعا، کاذب و بدخواه دانسته‌اند.
5- علامه طباطبایی با اینکه سخن ابلیس را صادق شمرده، اما برای پرهیز از جبر، «اغوا» را اغوای ثانوی و نتیجه سوء انتخاب خود ابلیس دانسته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluation of the Interpreters’ Views on Attribution of Perversity to God by Iblis and its Theological Conclusions

نویسندگان [English]

  • Ali Akbar Kalantari 1
  • Sayyid Mahdi Mostafavi 2
  • Mahdi Ahmadi 3
  • mohammad Javad Salmanpour 1
1 Associate Professor, Shiraz University
2 Ph.D. Student, Shiraz University
3 Assistant Professor, Shiraz University
چکیده [English]

It is related in the Qur’an that after being expelled from the divine sanctuary, Iblis attributed his misguidance to God by the phrase bi mā aghwaytanī (As you have consigned me to perversity). Some interpreters have considered the statement by Iblis to be true and some have considered it to be false, and made this confirmation or denial the basis for bringing up the issue of predestination and free will.
This research has reached the following conclusions by examining the interpreters’ opinion:

Some interpreters have kept silent due to lack of dealing with the issue.
Believers in predestination have considered ighwā’ (perversity) as meaning misguidance and have implied jabr (predestination) from it.
Some believers in Divine Justice, despite having considered Iblis’s claim to be true, have interpreted ighwā’ in such a way that it does not imply God’s Injustice and creatures’ predestination towards sin.
Some other interpreters have considered Iblis as false and malicious in this claim due to sensing predestination from the word ighwā’.
Although having considered Iblis’s words to be true, Allāma Ṭabāṭabā’ī, in order to avoid predestination, has considered ighwā’ to be a secondary perversity and the result of Iblis’s own wrong choice.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Iblis
  • perversity
  • interpreters
  • predestination
  • free will
  1. قرآن کریم.
  2. آلوسى، محمود‌بن عبداللّه (1415ق)‏، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏، تحقیق على‏ عبدالبارى عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  3. ابن منظور، محمد‌بن مکرم (1405ق)، لسان العرب، قم: نشر أدب الحوزة.
  4. ابن‏قتیبه، عبدالله‌بن مسلم‏ (1411ق)، تفسیر غریب القرآن، بیروت: دار و مکتبة الهلال‏.
  5. ابیارى، ابراهیم (1405ق)‏، الموسوعة القرآنیة، قاهره: مؤسسة سجل العرب‏.
  6. بلخى، مقاتل‌بن سلیمان‏ (1423ق)، تفسیر مقاتل‌بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
  7. ثعلبى، احمد‌بن محمد (1422ق)، الکشف و البیان، تحقیق ابومحمد ابن عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  8. رازی، أبوالفتوح حسین‌بن على‏ (1408ق)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن‏، مشهد: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى‏.
  9. زمخشرى، محمود‌بن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، تصحیح حسین احمد مصطفى، بیروت: دار الکتاب العربی.
  10. سُدّی الکبیر، اسماعیل عبدالرحمن (1414ق)، تفسیر السّدّی الکبیر، جمع و توثیق محمدعطا یوسف، بی‌جا: دار الفاء للنشر و الطباعة و التوزیع.
  11. شاطبی، إبراهیم‌بن موسى (1417ق)، الموافقات، تحقیق أبوعبیدة مشهور‌بن حسن آل سلمان، بی‌جا: دار ابن عفان.
  12. شبّر، عبداللّه‏ (1410ق)، تفسیر القرآن الکریم، قم: موسسة دار الهجرة.
  13. طباطبایی، سید محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
  14. طبرسى، فضل‌بن حسن (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح فضل‏الله یزدى طباطبایى، هاشم رسولی، تهران: ناصر خسرو.
  15. طبرسى، فضل‌بن حسن‏ (1412ق)، تفسیر جوامع الجامع‏، تصحیح ابوالقاسم‏ گرجى، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم‏.
  16. طبرى، محمد‌بن جریر (1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
  17. طریحی، فخرالدین (1362)، مجمع البحرین، تحقیق سید احمد حسینی، تهران: مرتضوی.
  18. طوسى، محمد‌بن حسن‏ (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب‏ عاملى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
  19. فخر رازى، محمد‌بن عمر (1420ق)، التّفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی‏.
  20. فرّاء، یحیى‌بن زیاد (1980)، معانى القرآن، تحقیق محمد على‏ نجار، احمد یوسف‏ نجاتى، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب‏.
  21. فراهیدی، خلیل‌بن احمد (1410ق)، العین، قم: دارالهجرة.
  22. قرطبى، محمد‌بن احمد (1364)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو.
  23. قشیرى، عبدالکریم‌بن هوازن (2000)، لطائف الاشارات: تفسیر صوفى کامل للقرآن الکریم‏، تحقیق ابراهیم‏ بسیونى، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب‏.
  24. کاشانى، فتح‏الله‌بن شکرالله (بی‌تا)‏، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین‏، تهران: کتابفروشى اسلامیه‏.
  25. ماتریدى، محمد‌بن محمد (1426)، تأویلات أهل السّنة، تحقیق مجدى‏ باسلوم، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
  26. مغنیه، محمدجواد (1425ق)، التفسیر المبین‏، قم: دار الکتاب الإسلامی‏.
  27. مکارم شیرازى، ناصر (1421ق)، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ترجمه تلخیص: محمدعلى‏ آذرشب، قم: مدرسة الإمام علی‌بن أبی طالب (علیه السلام).
  28. میبدى، احمد‌بن محمد (1371)، کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام على‌اصغر حکمت، تهران: امیر کبیر.
  29. نحّاس، احمد‌بن محمد (1421ق)، اعراب القرآن، حاشیه‌نویس: عبدالمنعم خلیل ابراهیم‏، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
  30. نظّام الأعرج، حسن‌بن محمد (1416ق)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان‏، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.