تحلیلی قرآنی پیرامون تعارض «رضا به قضا» و «دعا برای تغییر قضا» با رویکرد اخلاق بندگی (در تطابق نظریه ابن عربی و نظریه رقیب)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه قم

2 دانش‌پژوه سطح 4 تفسیر تطبیقی، استاد حوزه و دانشگاه

10.22081/jqr.2023.66334.3742

چکیده

مسأله دعا به درگاه خدا برای تغییر قضا و مسأله راضی بودن به قضا و قدر الهی از منظری ممکن است ناهمساز و متعارض تلقی شوند؛ زیرا دعا به درگاه خدا یا برای تغییر شرایط موجود و رفع دشواری و بلاست، یا برای رسیدن به شرایط مطلوب و مفقود است و این امر به ظاهر مستلزم نارضایتی از وضع موجود می‌باشد. بدین جهت دو دیدگاه رقیب در میان اهل معرفت شکل گرفته است. دیدگاه نخست که متعلق به «ابن عربی» می‌باشد، معتقد است تسلیم مطلق در برابر مقدرات الهی و عدم شکایت از بلیات به درگاه خدا، نوعی سوء ادب در آداب بندگی است و نزاع پنهان عبد با ربوبیت خدا را در خود نهفته دارد. در نقطه مقابل، نظریه رقیب دیگری مطرح شده که خودداری از طلب حاجات خاص و پرهیز از اصرار بر خواسته‌های خود را مقتضای تسلیم محض در برابر قضای الهی دانسته و آن را با اخلاق بندگی نیز سازگارتر می‌داند. این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و با هدف معرفی نظریه جامع‌تر، مؤلفه‌ها و محورهای اصلی این دو نظریه را شناسایی و به تفکیک بیان نموده و هر یک از آنها را در سنجه آیات قرآنی ارزیابی نموده است. از یافته‌های بحث این است که توجه به مراتب و اقسام دعا می‌تواند در برخی وجوه میان این دو نظریه جمع نموده و رفع تعارض نماید. از دیگر ثمرات بحث این بوده که با تحلیل تطبیقی این دو نظریه، سعی نموده ارجحیت نظر ابن عربی از منظر اخلاق بندگی را با چند دلیل مدلل نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Qur'anic Analysis Concerning the Conflict between "Content with Preordainment" and "Prayer for Change of Preordainment" with the Approach of the Ethics of Servitude (in Accordance with Ibn ‘Arabī's Theory and the Rival's Theory)

نویسندگان [English]

  • MahdiyehSadat Mostaqimi 1
  • NasimSadat Mortazavi 2
1 Associate Professor, Department of Philosophy and Theology, Qum University
2 Level 4 Scholar of Comparative Interpretation, Professor of Hawza and University
چکیده [English]

The issue of praying to God to change the preordainment (qaḍā) and the issue of being content with God's preordainment and predestination may from a certain perspective be considered incompatible and conflicting; because praying to God is either to change the existing conditions and remove difficulties or to reach desired and missing conditions, and this apparently involves dissatisfaction with the existing situation. For this reason, two rival views have been formed among the people of knowledge. The first point of view, which belongs to "Ibn ‘Arabī", maintains that absolute submission to divine predestinations and not complaining about calamities before God is a form of rudeness in the manners of servitude, and it contains the slave's secret conflict with God's lordship. In contrast, another rival theory has been proposed which considers refraining from asking for specific needs and avoiding insisting on one's desires as a requirement of pure submission to divine preordainment and considers it more compatible with the ethics of servitude. This article, in a descriptive-analytical way, with the aim of introducing a more comprehensive theory, has identified and expressed the main components and axes of these two theories separately and evaluated each of them in the scales of the Qur'anic verses. One of the findings of the discussion is that paying attention to the levels and types of prayer can reconcile and resolve the conflict between these two theories in some aspects. Another outcome of the discussion is that by comparative analysis of these two theories, it tried to prove with several reasons the superiority of Ibn Arabi's view from the perspective of the ethics of servitude.

کلیدواژه‌ها [English]

  • prayer (du'ā)
  • Prophets
  • Ibn ‘Arabī
  • contentment (riḍā)
  • preordainment and predestination (al-qaḍā wa al-qadar)
  1. قرآن کریم
  2. ابن سینا، حسین‌بن عبدالله (1404) التعلیقات، بیروت، مکتبه الاعلام الاسلامی
  3. ابن عربی، محمد‌بن علی (1389) فصوص الحکم، توضیح وتحلیل محمدعلی موحد، صمد موحد، تهران، نشر کارنامه
  4. ابن عربی، محمد‌بن علی (1946) فصوص الحکم، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه
  5. ابن عربی، محی الدین (1375) رسائل ابن عربی، تهران، انتشارات مولی
  6. ابن عربی، محی الدین (1382) داود قیصری، شرح فصوص الحکم ، التحقیق حسن حسن زاده آملی، قم، نشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی
  7. ابن عربی، محی الدین (1383)..فتوحات مکیه، ترجمه محمد خواجوی، انتشارات مولی
  8. ابن عربی، محی الدین (بی تا) رحمه من الرحمن فی تفسیر اشارات القرآن، قم، انتشارات ذوالقربی
  9. آشتیانی، سید جلال الدین (1372) شرح مقدمه قیصری، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی
  10. بلخی ، جلال الدین محمد (مولوی) ، (بی تا) مثنوی، دیوان اشعار
  11. جزی الغرناطی، محمدبن احمد (1403) التسهیل لعلوم التنزیل، لبنان، دار الکتاب العربی
  12. جوادی آملی، عبدالله (1377) توحید در قرآن، قم اسراء
  13. جوادی آملی، عبدالله (1381)ادب فنای مقربان، قم، مرکز نشر اسراء
  14. جوادی آملی، عبدالله (1389) ادب توحیدی انبیا در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء
  15. جوادی آملی، عبدالله (1392) تفسیر تسنیم، ج1 تا 64، قم، انتشارات اسراء
  16. جوادی آملی، عبدالله (1397) مراحل اخلاق در قرآن، قم، نشر اسراء
  17. جوادی آملی، عبدالله (1399) سیره رسول اکرم (ص) در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء
  18. جوادی آملی، عبدالله (1401) دانش وروش بندگی، قم، نشر اسراء
  19. جوزیه، ابن قیم (751ق) مدارج السالکین، قاهره، دارالحدیث
  20. حداد، احمدبن عبدالعزیزبن قاسم (1416) اخلاق النبی فی القرآن والسنه، بیروت، دارالغرب الاسلامی
  21. حرعاملی، محمدبن الحسن (بی تا) وسایل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی
  22. خراسانی، علی (1395) دانشنامه قرآنی اخلاق، قم، پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی
  23. خسروپناه دزفولی، عبدالحسین (1396) جستاری در عرفان نظری وعملی، قم، بوستان کتاب
  24. دولت آبادی ، مروه، خادمی، عین الله، قاسمی طوسی، محمد اسماعیل (پاییز وزمستان 97)تاثیر هستی شناسی صدرا در تبیین مساله دعا، نشریه تأ ملات فلسفی، شماره 21 (علمی پژوهشی)
  25. دهقان، رحیم (تابستان 1400) استجابت دعا وتغییر اراده الهی، پاسخی بر مبنای اخلاق دینی فضیلت گرا، نشریه فلسفه دین، دوره هجدهم، شماره 2 (علمی پژوهشی)
  26. سبزواری، هادی (1289) شرح منظومه، قم ، سنگی
  27. سعدی، ابومحمّد (بی تا)، دیوان اشعار
  28. شیرازی، صدرالدین محمد‌بن ابراهیم (1302) مجموعه الرسائل التسعه، قم، مکتبه المصطفوی
  29. شیرازی، صدرالدین محمد‌بن ابراهیم (1389) مجموعه رسائل فلسفی (رساله قضا وقدر) تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا
  30. صدر الدین شیرازی، محمدبن ابراهیم (1981) الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه، ج6و7، بیروت، دار الاحیا التراث
  31. طباطبایی، محمد حسین (1397ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  32. طوسی، نصیر الدین (1420)اوصاف الاشراف بیروت، البلاغ
  33. عسکری، ابوهلال (1412) معجم الفروق اللغویه، قم، انتشارات اسلامی
  34. عفیفی، ابوالعلا (1380) شرحی بر فصوص الحکم، شرح ونقد اندیشه ابن عربی، تهران ، انتشارات الهام
  35. فخر رازی، محمد‌بن عمر، 1420، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) ، لبنان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
  36. فرامرز قراملکی، احد (1389) درآمدی بر اخلاق حرفه ای، تهران، انتشارات سرمد
  37. فیروزآبادی، محمد‌بن یعقوب (1426ق)، القاموس المحیط، بیروت: مؤسسة الرسالة
  38. فیض کاشانی، محسن (1390) رساله الحقایق (سلوک فیض) ترجمه رضا خلیلی، تهران، موسسه انتشاراتی لاهوت
  39. قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن (1391) رساله قشیریه، ترجمه ابوعلی حسن‌بن احمد عثمانی، انتشارات هرمس
  40. قیصری، داود (1416)مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، منشورات انوارالهدی
  41. کاشانی، محسن (بی تا) المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم، مؤ سسه المحبین
  42. کلینى، محمد‌بن یعقوب (1373) انسان وسرنوشت، تهران، انتشارات صدرا
  43. کلینى، محمد‌بن یعقوب (1429ق)، الکافی ، دار الحدیث للطباعة و النشر، قم
  44. لاهوری، اقبال (بی تا) ، جاوید نامه
  45. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، 1403، دارالاحیاءالتراث العربی، بیروت
  46. محمدی ری شهری، محمد، 1387، منتخب میزان الحکمه، قم، سازمان نشر وچاپ دارالحدیث
  47. مصباح یزدی، محمدتقی (1378) آموزش فلسفه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی
  48. مصباح یزدی، محمدتقی (1386) معارف قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی
  49. مصطفوی، حسن (1374) التحقیق، تهران، وزارت ارشاد
  50. مظاهری، حسین (1389) دراسات فی الاخلاق وشوون الحکمه العملیه، اصفهان، موسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء
  51. مظاهری، عبدالرضا (1385) شرح نقش الفصوص، تهران، خورشید باران
  52. نراقی، محمد مهدی (1408) جامع السعادات، بیروت، علمی