بررسی نظریه تفسیری ابن‌عربی در مورد تکثر معنای قصدی، مبانی فلسفی و اثرات فقهی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

کلام الهی اصلی‌ترین منبع فهم آموزه‌های اسلامی است که در تفسیر آن، دستیابی به نیت صاحب ‌متن اهمیت‌ دارد. اما آیا معانی مقصود خدای متعال می‌توانند متعدد باشند؟ در این ‌راستا، نظریه‌ تفسیری ابن‌عربی قابل توجه ‌است. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی و نقد وحدت و کثرت معانی مقصود در آثار ابن‌عربی، تحلیل مبانی فلسفی مقصود نبودن معانی نادرست الفاظ و مقصود دانستن تمامی احتمالات معنایی درست می‌پردازد و در نتیجه اثبات می‌کند تمامی معانی محتمل درست واژگان، مقصود خدای متعال هستند. سپس برخی از پیامدهای این نظریه در تفسیر قرآن کریم و استنباطات فقهی از آن را بررسی‌ نموده و در پرتو آن آشکار می‌سازد که تکثر معنای قصدی در تفسیر کلام الهی، راه را برای دریافت معارف بیشتری از قرآن و سنت می‌گشاید. همچنین در این نوشتار نظریه تکثر معنای ابن‌عربی با نظریه برخی از اندیشمندان هرمنوتیک مقایسه شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study on Ibn ‘Arabī’s Exegetical View concerning Multiplicity of the Meaning of Intention, its Philosophical Principles and Jurisprudential Effects

نویسندگان [English]

  • Azam Irajinia
  • Alireza Abedi Sarasia
Assistant Professor, Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

Divine speech is the most principal source for understanding the Islamic teachings, in whose interpretation, getting access to the intention of the author of the text is important. In this direction, Ibn ‘Arabī’s exegetical view is noteworthy. With a descriptive-analytical method, this writing undertakes to critically review the unity and multiplicity of meanings of intention in Ibn ‘Arabī’s works, analysis of the philosophical principles of the incorrect meanings of the words as not being intended for, and considering as intended the semantic possibilities and in conclusion proves that all the possible correct meanings of the words are intended by the Almighty God. Then, some of the outcomes of this theory in the interpretation of the Holy Qur’an and jurisprudential implication of it are examined and it is elucidated in its light that the multiplicity of the meaning of intention in the interpretation of Divine words would open the way for further reception of knowledge front the Qur’an and tradition. Also, in this writing, Ibn ‘Arabī’s theory of multiplicity of meaning is compared with the theory of some hermeneutic scholars.

کلیدواژه‌ها [English]

  • exegetical theory
  • Ibn ‘Arabī
  • intentionalism
  • multiplicity of meaning
  • hermeneutics
1. قرآن کریم.
2. ابن عربی، محی‌الدین؛ الفتوحات المکیه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
3. ــــــــــــــــ ؛ رحمۀ من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن، جمع و تألیف محمود محمود غراب، دمشق، مطبعۀ نضر- هاتف، 1410ق.
4. ــــــــــــــــ ؛ مجموعه رسائل ابن عربى، بیروت، دارالمحجۀ البیضاء، 1421ق.
5. ــــــــــــــــ ؛ مجموعه رسائل ابن‌عربی، ترجمه و شرح گل بابا سعیدی، تهران، شفیعی، 1382ش.
6. ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.
7. ابن‌فارس، ‌احمد‌بن زکریا؛ ‌معجم مقاییس اللغة،‌بیروت، ‌دار الجیل، 1420ق.
8. احمدی، بابک؛ ساختار و تأویل متن، تهران، نشر مرکز، 1388ش.
9. اراکى، محمدعلى؛ أصول الفقه، قم، بی‌نا، 1375ش.
10. انصارى، مرتضى؛ فرائد الاصول، قم، بی‌نا، 1416ق.
11. بابایی، علی‌اکبر و دیگران؛ روش‌شناسی تفسیر قرآن، زیر نظر محمود رجبی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش.
12. بجنوردى، حسن‌بن آقا بزرگ موسوى؛‌ القواعد الفقهیة، تحقیق و تصحیح مهدى مهریزى، محمد حسن درایتى‌، قم، نشر الهادی، 1419ق.
13. بحرانى، یوسف‌بن احمد؛ الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة‌، تحقیق و تصحیح محمد تقى ایروانى، سید عبدالرزاق مقرم،‌ قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1405ق.
14. بدرى، تحسین؛ معجم مفردات أصول الفقه المقارن، تهران، بی‌نا، 1428ق.
15. بروجردى، حسین؛ نهایة الأصول، تهران، بی‌نا، 1415ق.
16. بهبهانى، محمدباقر؛ الرسائل الفقهیة‌، قم، مؤسسه علامه وحید بهبهانى‌، 1419ق.
17. پالمر، ریچارد؛ علم هرمنوتیک، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران، هرمس، 1384ش.
18. جزرى، ابن اثیر؛ النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، بی‌تا.
19. جوادی آملی، عبدالله؛ درس خارج فقه 1، مورخ 8/9/88، پایگاه اینترنتی مدرسه فقاهت در www.eshia.ir/feqh/archive/text/javadi/feqh/88/880918.
20. حسینى شیرازى، محمد؛‌ الفقه، القانون‌، بیروت، مرکز الرسول الأعظم6، 1419ق.
21. حلبى، تقى‌الدین‌بن نجم‌الدین؛ الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین7، 1403ق.
22. خرازى، محسن؛ عمدة الأصول، قم، بی‌نا، 1422ق.
23. خواجویى مازندرانى، (محمد) اسماعیل؛ جامع الشتات، تحقیق و تصحیح سید مهدى رجایى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1418ق.
24. خویی، سید ابوالقاسم؛ موسوعة الامام الخوئی، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1418ق.
25. درایفوس، هیوبرت؛ «چرا هستی و زمان را مطالعه می‌کنیم؟» در: نیچه ... [و دیگران]؛ هرمنوتیک مدرن: گزینه جستارها، ترجمه بابک احمدی، مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران، نشر مرکز، 1386ش.
26. راغب اصفهانی، حسین؛ مفردات الفاظ القرآن، بیروت ـ دمشق، دار العلم ـ الدار الشامیه، 1412ق.
27. رایت، کاتلین؛ واینسایمر، جوئل؛ گراندین، جین؛ «هانس گئورگ گادامر»، در: علایی، مشیت؛ جستارهایی در زیبایی‌شناسی: مقالاتی در زیبایی‌شناسی، هرمنوتیک و ساختارشکنی، تهران، اختران، 1387ش.
28. روحانى، محمدصادق؛ زبدة الأصول، تهران، بی‌نا، 1382ش.
29. ریخته‌گران، محمدرضا؛ منطق و مبحث علم هرمنوتیک، تهران، کنگره، 1378ش.
30. زمخشری، محمود؛ اساس البلاغه، بیروت، دار صادر، 1979م.
31. سبحانی، جعفر؛ الهیات علی هدی الکتاب و السنۀ و العقل، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیۀ، 1412ق.
32. ـــــــــــ ؛ محاضرات فی الالهیات، قم، نشر موسسة الامام الصادق7، بی‌تا.
33. ـــــــــــ ؛ جعفر؛ إرشاد العقول الى مباحث الأصول، قم، بی‌نا 1424ق.
34. سیوطی، جلال‌الدین؛ الاتقان فی علوم القرآن،قم، منشورات رضی، بی‌تا.
35. صدر، سید محمدباقر؛ دروس فی علم الأصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1423ق.
36. صدوق، محمدبن علی؛ من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
37. صنقور، محمد؛ المعجم الاصولی، قم، منشورات الطیار، 1428ق.
38. طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1417ق.
39. ـــــــــــــــــــــــ ؛ نهایۀ الحکمۀ، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1385ش.
40. طبرسى، فضل‌بن حسن‏؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.
41. طوسی، محمدبن حسن؛ الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.
42. عابدی سرآسیا، علی‌رضا؛ «تکثر معنا در متون دینی»، مطالعات اسلامی، سال چهل‌وهفتم، شماره 95، 1394، 162-137.
43. ـــــــــــــــــــــ ؛ «زبان قرآن و امکان سنجیِ طرح نظریه ارزش‌افزایی در تفسیر آن (با تأکید بر آیات فقهی)»، سومین همایش ملی زبانشناسی و آموزش زبان فارسی، چشم‌انداز پژوهش‌های زبان در قرن 21، 1396، 496-475.
44. ـــــــــــــــــــــ ؛ «هرمنوتیک و اصول فقه: نگاهی به انواع قصدی‌گرایی در غرب و مقایسه آن با دیدگاه تفسیری اصولیان شیعه»، مطالعات اسلامی، شماره 85، 1389، 84-67.
45. عاملى، جواد‌بن محمد؛‌ مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، تحقیق و تصحیح محمد باقر خالصى،‌ قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1419ق.
46. علوی مقدم، مهیار؛ سعادتی، سحر؛ «نقد و تحلیل نگرش هرمنوتیکی عین القضات همدانی»، فصلنامه پژوهشهای ادبی، سال هفتم، شماره 27، بهار 1389، 76-59.
47. عموش، خلود؛ الخطاب القرآنی: دراسة فی العلاقة بین النص و السیاق (مثل من سورة البقره)، ترجمه سید حسین سیدی، تهران، سخن، 1388ش.
48. غلامعلی تبار، فضل‌الله؛ راد، علی؛ «نقش سیاق در نظریه اصولی شیخ مرتضی انصاری»، پژوهش‌های فقهی، دوره نهم، شماره 4، زمستان 1392، 40-17.
49. فراهیدی، خلیل؛ کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1410ق.
50. فضیلت، محمود؛ معناشناسی و معانی در زبان و ادبیات، کرمانشاه، دانشگاه رازی، 1385ش.
51. فقیه ایزدی، مهدی؛ زندیه، نورالدین؛ «سیاق و سباق در مکتب تفسیری علامه طباطبایی»، مطالعات قرآن و حدیث، سال پنجم، شماره 10، بهار و تابستان 1391، 33-5.
52. فیومی، احمد؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، منشورات دار الرضی، بی‌تا.
53. قرطبى، محمد‌بن احمد؛ الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1364ش.
54. کاشف الغطاء، حسن‌بن جعفر؛ أنوار الفقاهة- کتاب الطهارة‌، نجف اشرف، مؤسسة کاشف الغطاء‌، 1422ق.
55. کاشف الغطاء، مهدی؛ مورد الأنام فی شرح شرائع الاسلام، نجف، مؤسسة کاشف الغطاء، بی‌تا.
56. کنعانی، حسن؛ «پژوهشی در سیاق و سیر تحول کاربرد آن»، فقه وتاریخ تمدن، سال ششم، شماره 24، تابستان 1389، 40-18.
57. کلینى، محمد‌بن یعقوب؛ الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.
58. کنعانی، سیدحسین؛ «سیر تحول کاربرد سیاق در تفسیر»، فصلنامه مشکوة، سال نهم، شماره 87، 1384، 70-50.
59. گادامر، هانس گئورگ؛ «زبان به مثابه‌ میانجیِ تجربه هرمنوتیکی»، در: نیچه ... [و دیگران]؛ هرمنوتیک مدرن: گزینه جستارها، ترجمه بابک احمدی، مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران، نشر مرکز، 1386ش.
60. ــــــــــــــــــ ؛ «همگانیت مسئله هرمنوتیک»، در: نیچه ... [و دیگران]؛ هرمنوتیک مدرن: گزینه جستارها، ترجمه بابک احمدی، مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران، نشر مرکز، 1386ش.
61. لاهیجی، عبدالرزاق؛ رسائل فارسی، تهران، میراث مکتوب، 1375ش.
62. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر،1410ق.
63. محقق داماد، محمد؛ کتاب الحج، قم، چاپخانه مهر، 1401ق.
64. مراغى، میرعبدالفتاح؛‌ العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.
65. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب و الترجمة و النشر، 1402ق.
66. مصطفی، ابراهیم؛ الزیات، احمد؛ عبدالقادر، حامد؛ النجار، محمد؛ المعجم الوسیط، بی‌جا، دارالدعوه، بی‌تا.
67. مکارم شیرازى، ناصر؛ کتاب النکاح‌، قم، انتشارات مدرسه امام على‌بن ابى‌طالب7، 1424ق.‌
68. ملاصدرا، صدرالدین محمدبن ابراهیم؛ الحکمۀ المتعالیۀ فی اسفار العقلیۀ الاربعۀ، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 1981م.
69. ناصح، علی‌احمد؛ «کارکردهای سیاق در تفسیر قرآن کریم»، پژوهش‌نامه قرآن‌ و حدیث‌، شماره 1، پاییز 1385، 130-107.
70. ناصری کریموند، امان‌اللّه؛ مروتی، سهراب؛ «قاعده «سیاق» و نقش آن‌ در‌ روش‌های‌ کشف معانی و مفاهیم قرآن در تفسیر المیزان»، معرفت، سال بیست‌ویکم، شماره 173، اردیبهشت 1391، 76-61.
71. نجفى، محمدحسن‌؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‌، 1404ق.
72. واسطی زبیدی، محب‌الدین؛ تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
73. واعظی، احمد؛ نظریه تفسیر متن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،1390ش.
74. یزدى طباطبایی، محمدکاظم؛ حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1421ق.
75. Allen, Graham; Intertextuality, New Critical Idiom, Taylor & Francis Routledge, London & New York, 2000.
76. Lafont, Cristina; The Linguistic Turn in Hermeneutic Philosophy Studies in Contemporary German Social Thought, Cambridge, Massachusetts, London & England, MIT Press, 1999.
77. Gadamer، Hans-Georg; “Aesthetics and Hermeneutics”, in: Philosophical Hermeneutics, Translated and Edited by David E. Linge, Berkeley, Los Angeles & London, University Of California Press, second paperbackprinting 2008.
78. __________________; Truth and Method, Translation revised by Joel Weinsheimer and Donald G. Mar, London & New York, Continuum Publishing Group, 2006.
79. Selden,, Raman; Stecker, Robert; Interpretation and Constraction:Art, Speech, and the law, The united kingdom, Blackwell,2003.
80. Stecker، Robert; Interpretation and Construction: Art, Speech, and the Law, The united kingdom, Blackwell, 2003.