نقد و بررسی رویکرد قرآن‌محوری در فرآیند استنباط فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

2 دانش‌آموخته حوزه علمیه قم و دکتری دانشگاه تهران، پژوهشگر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

قرآن‌محوری یکی از جریان‌های پیشینه‌دار در حوزه معارف دینی و ازجمله تشریع است. این جریان در اهل سنت با سابقه تاریخی مشخص و با طی فراز و نشیب‌های زیادی نضج گرفته و امروزه در میان برخی عالمان اهل تسنن پیروانی دارد. اما در نگرش شیعی آن نوپدید است. به تعبیر دیگر، اگر مشخصه اصلی قرآن‌محوری را مرجعیت انحصاری قرآن و نفی یکپارچه سنت بدانیم، این دو خصلت به‌طور تام و تمام در شیعه ظهور نیافته است. اما در عین حال نمی‌توان از رگه‌ها و لایه‌هایی از حضور این جریان در تفکر شیعی، همچون نگاه انتقادی به حدیث و سنت فقهی گذشته، شأن توضیحی و تأکیدی سنت، اعتبارزدایی از شهرت و اجماع و رها شدن از دیدگاه‌های گذشتگان چشم‌پوشی نمود؛ علائمی که به حضور نحیف و بی‌رمق سنت در فرآیند استنباط منجر شده است. نشانه‌ها و علائم این حضور، هم در اصل فرآیند اجتهاد، و هم در نتایج و پیامدهای آن قابل رهگیری است؛ علائمی که در سنت فقهی شیعه قابل هضم و توجیه نیست و نوعی تجدیدنظرطلبی را نمایان می‌سازد. این مقاله با همین نگاه و به استناد پیروان این نگرش، در صدد تبیین و بازنمایی بیشتر این نشانه‌ها و البته نقد و ارزیابی آنها می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critique of the Qur’an-centered Approach in the Process of Jurisprudential Inference

نویسندگان [English]

  • Muhammad Sadeq Yusefi Muqaddam 1
  • Sayyid Mohsen Al-e Nabi 2
1 Associate Professor, Islamic Sciences and Culture Research Institute
2 Qum Seminary and Tehran University Ph.D. Graduate; Researcher of Islamic Sciences and Culture Research Institute
چکیده [English]

Qur’an-centeredness is one of the long-standing trends in the field of religious education, including legislation. This trend has matured in the Sunnis with a clear historical background and through many ups and downs, and today it has followers among some Sunni scholars. But in the Shi’ite view it is new. In other words, if we consider the main characteristic of the Qur’an-centeredness as the exclusive authority of the Qur’an and the integrate negation of the Sunnah, these two qualities have not appeared in full in the Shi’ism. But at the same time, one cannot ignore the traces and layers of the presence of this trend in Shi’ite thought, such as a critical view of the hadith and the jurisprudential tradition of the past, the explanatory and emphatic dignity of the tradition, discrediting fame and consensus and abandoning the views of the past; signs that have led to the weak presence of tradition in the process of inference. The signs and symptoms of this presence is traceable both in the process of ijtihad and in its results and consequences; signs that are not digestible and justifiable in the Shi’ite jurisprudential tradition and show a kind of revisionism. This article, with the same view and citing the followers of this attitude, seeks to further explain and represent these signs and, of course, to critique and evaluate them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’an
  • Qur’an-centeredness
  • jurisprudence
  • Sunnah
  1. آخوند خراسانی، محمدکاظم (1409ق)، کفایة الاصول، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
  2. آلوسى، محمود (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  3. ابن زهره، حمزة‌بن على حسینى (1417ق)، غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
  4. ابن ‏عاشور، محمدبن طاهر (1420ق)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
  5. ابوزید، نصر حامد (1380)، معنای متن، ترجمه مرتضی کریم­نیا، تهران: طرح نو.
  6. اسعدی، محمد (1397)، بررسی انتقادی جریان تفسیر قرآن گرا، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  7. ایازی، سید محمدعلی (1380)، فقه پژوهی قرآنی، قم: بوستان کتاب.
  8. بخاری، محمد‌بن اسماعیل (1422ق)، صحیح بخاری، بیروت: دار طوق النجاه.
  9. ترابی، احمد (1374)، «قرآن پشتوانه و خاستگاه فقه»، پژوهش‌های ‌قرآنی، شماره 3، ص 3-24.
  10. تقیه، محمد‌بن احمد (1420ق)، مصادر التشریع الاسلامی، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
  11. جعفریان، رسول (1387)، جریان‌ها و سازمان‌های ‌مذهبی سیاسی ایران، تهران: خانه کتاب.
  12. جوادی آملی، عبدالله (1380)، تفسیر تسنیم، قم: نشر اسراء.
  13. جوادی آملی، عبدالله (1393)، قرآن میزان شناخت قرآن، قم: نشر اسراء.
  14. جیزانی، محمد‌بن حسین (1415ق)، اصول الفقه عند اهل السنة و الجماعة، بیروت: دار ابن الجوزی.
  15. حب الله، حیدر (2006)، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی، بیروت: مؤسسة الانتشار العربی.
  16. حر عاملی، محمدبن الحسن (1414ق)، وسائل الشیعه، قم: آل البیت.
  17. حسینى سیستانى، سید علی (1414ق)، الرافد فی علم الأصول، قم: بی‌نا.
  18. حکیم، محمدتقى‌بن محمدسعید (1418ق)، الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم: آل البیت (ع).
  19. حیدری، سید کمال (طلال الحسن) (1437ق)، میزان تصحیح موروث الروائی، الکاظمیة المقدسة: مؤسسة الامام الجواد (ع).
  20. حیدری، سید کمال (طلال الحسن) (بی‌تا)، اسلام القرآن و اسلام الحدیث، بی‌جا: بی‌نا.
  21. خادم حسین، الهی‌بخش (1409ق)، القرآنیون و شبهاتهم حول السنة، بی‌جا: مکتبة الصدیق.
  22. خلخالى موسوى، سید محمدمهدى (1427ق)، فقه الشیعة - کتاب الخمس و الأنفال، قم: دار البشیر.
  23. خویی، سید ابوالقاسم (1419ق)، دراسات فی علم الاصول، قم: مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی.
  24. رستم‌نژاد، مهدی (1390)، «استقلال قرآن در بیان و نقش روایات در تفسیر از منظر علامه طباطبایی»، قرآن شناخت، سال چهارم، شماره دوم، ص 121–144.
  25. روشن ضمیر، محمد ابراهیم (1390)، جریان شناسی قرآن بسندگی، تهران: نشر سخن.
  26. زینو، علی محمد (2011)، القرآنیون، دمشق: دار القبس.
  27. سباعی، مصطفی (1396ق)، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، بیروت: المکتب الاسلامی.
  28. سبحانی، جعفر (1419ق)، الحدیث النبوی بین الروایة و الدرایة، قم: مؤسسه امام صادق.
  29. سبحانی، جعفر (1419ق)، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، بیروت: دار الأضواء.
  30. شبر، سید عبدالله (1404ق)، الاصول الاصلیة، قم: مکتبة المفید.
  31. شبلی مصطفی (بی‌تا)، اصول الفقه الاسلامی، بیروت: دار الجامعیة.
  32. شبیری زنجانى، سید موسى (1419ق)، کتاب نکاح، قم: مؤسسه پژوهشى رأى‌پرداز.
  33. شرفی، عبدالمجید (1382)، عصری سازی اندیشه دینی، ترجمه محمد امجد، تهران: نشر ناقد.
  34. شمس‌الدین، محمدمهدی (1994)، الستر و النظر، بیروت: المؤسسة الدولیة للنشر.
  35. صادقی تهرانی، محمد (1383)، فقه گویا یا فقه سنتی، فقه پویا و فقه بشری؛ نگرشی مختصر در سراسر فقه اسلامی، تهران: انتشارات امید فردا.
  36. صادقی تهرانی، محمد (1406ق)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
  37. صادقی فدکی، سید جعفر (1394)، باز پژوهی ملاک‌های ‌توسعه آیات الاحکام قرآن کریم، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  38. صالحى، سید عباس (۱۳۷۴)، «فقه شیعى و رویکرد به قرآن»، پژوهش‌های ‌قرآنی، شماره ۴، ص 3-16.
  39. صدر، سید اسماعیل (1413ق)، محاضرات فی تفسیر القرآن الکریم، تحقیق الشیخ سامی الخفاجی، بی‌جا: دار الکتاب الاسلامی.
  40. صدر، سید محمدباقر (1350ق)، المجموعة الکاملة لمؤلفات السید محمدباقر الصدر، نجف: دارالتعارف.
  41. صدر، سید محمدباقر (1395)، المعالم الجدیدة للأصول، تهران: مکتبة النجاح.
  42. صدر، سید محمدباقر (1406ق)، دروس فی علم الاصول، بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
  43. صدر، سید محمدباقر (1417ق)، بحوث فی علم الأصول، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة.
  44. صدر، سید موسی (1375)، «همگرایی قرآن و سنت»، پژوهش‌های ‌قرآنی، سال دوم، شماره 5-6، ص 172-185.
  45. طباطبایى، سید محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
  46. طوسى، محمد‌بن حسن (1390ق)، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  47. طوسى، محمد‌بن حسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  48. عمرو الشاعر (2009)، القرآنیون مصلحون ام هادمون، بی‌جا: مکتبة النافذة.
  49. غلوم علی، علی حسن (1432ق)، «مرجعیة القرآن فی الاستنباط الفقهی عند العلامة فضل الله»، الإجتهاد و التجدید، العدد 19، ص 11-48.
  50. فضل الله، سید محمدحسین (1384)، «ثابت و متغیر در فهم قرآن در گفتگو با سید محمدحسین فضل الله»، پژوهش‌های ‌قرآنی، شماره 44، ص 117-142.
  51. کلینی، محمد‌بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دار الاسلامیة.
  52. مجاهد (طباطبایی)، سید محمد (بی‌تا)، مفاتیح الأصول، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
  53. محقق داماد، سید محمد (1401ق)، کتاب الحج، قم: چاپخانه مهر.
  54. مدرسی طباطبایى، سید حسین (1410ق)، مقدمه‌اى بر فقه شیعه، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى.
  55. مستنصر میر (1387)، ادبیات قرآن، ترجمه محمدحسن محمدی مظفر، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
  56. مغنیه، محمدجواد (1408ق)، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، بیروت: دار الجواد.
  57. المیلاد، الزکی (1419ق)، «قضایا المرأة فی الفکر الإسلامی المعاصر»، قضایا اسلامیة معاصرة، العدد 5، ص 301-319.
  58. نائینی، محمدحسین (1376)، فوائد الاصول، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  59. نخبة من الباحثین (1434ق)، السید کمال الحیدری حیاته، منهجه، مشروعه الاصلاحی، بیروت: دار الهدی.
  60. نصیری، علی (1386)، رابطه متقابل کتاب و سنت، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  61. نقی پورفر، ولی الله (1384)، «نگاهی به فقه سنتی و فقه قرآن محور جامع نگر»، پژوهش دینی، شماره 12، ص 353-376.