الگوی رفتار ارتباطی مبتنی بر نفاق، با رویکرد تحلیل محتوای آیات ناظر به نفاق

نوبری, علیرضا; نورالدینی, سیده فیروزه

doi:10.22081/jqr.2023.65487.3654

الگوی رفتار ارتباطی مبتنی بر نفاق، با رویکرد تحلیل محتوای آیات ناظر به نفاق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

² دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22081/jqr.2023.65487.3654

چکیده

نفاق به‌معنای دورویی و مخالفت ظاهر با باطن، پدیده‌ای اجتماعی است که در آیات فراوانی از قرآن به آن پرداخته شده است. تحلیل این آیات نشان می‌دهد که نفاق می‌تواند با رسوخ در جامعه ایمانی، تا تبدیل شدن به یک فرهنگ پیش رود؛ به‌گونه‌ای که افراد جامعه در عین اتصاف به نفاق، خود را سالم بپندارند. کشف یک الگوی رفتاری مبتنی بر نفاق از منبعی وحیانی می‌تواند راهی باشد برای ترسیم چهره نفاق، و تلاش برای زدودن آن از سیمای جامعه ایمانی. در این پژوهش، رفتار ارتباطی مبتنی بر نفاق، با محوریت آیات ناظر به نفاق در قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور، از روش تحلیل محتوا با دو رویکرد کمی و کیفی استفاده شده است. بر اساس تحلیل‌های کیفی و با توجه به فراوانی داده‌های آماری، آیات ناظر به نفاق به سه دسته اصلی عوامل بسترساز، الگوی رفتاری و پیامدها تقسیم شدند که با تقسیم هر کدام از این دسته‌ها به موضوعات فرعی، در انتها مدل مفهومی رفتار ارتباطی مبتنی بر نفاق طراحی شده است.
الگو، روابط میان‌فردی، نفاق، تحلیل محتوا

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Communication Behavior Pattern Based on Hypocrisy, with the Approach of Analyzing the Content of the Verses Related to Hypocrisy

نویسندگان [English]

Alireza Nobari ¹
Sayyedeh Firouzeh Noureddini ²

¹ Assistant Professor, Faculty of Islamic Knowledge and Thought, Tehran University

² Ph.D. Student of Islamic Studies Instructorship, Faculty of Islamic Knowledge and Thought, Tehran University

چکیده [English]

Hypocrisy, in the sense of double-facedness and the opposition of the external to the internal, is a social phenomenon that has been dealt with in many verses of the Qur'an. The analysis of these verses shows that hypocrisy can develop to turning into a culture by permeating a faithful community, in such a way that the members of the society consider themselves healthy while being described as hypocrite. Discovering a behavior pattern based on hypocrisy from a revealed source can be a way to delineate the face of hypocrisy, and try to remove it from the countenance of the faithful community. In this research, the communication behavior based on hypocrisy has been examined by focusing on the verses referring to hypocrisy in the Holy Qur'an. To this end, the method of content analysis with two quantitative and qualitative approaches has been employed. Based on qualitative analysis and according to the frequency of statistical data, the verses related to hypocrisy were divided into three main categories of underlying factors, behavioral pattern and consequences, and by dividing each of these categories into sub-topics, the conceptual model of communication behavior based on hypocrisy was eventually designed.

کلیدواژه‌ها [English]

pattern
interpersonal relations
hypocrisy
content analysis

مراجع

قرآن کریم.
نهجالبلاغه
ابن أثیر، مجد الدین(1399ق)، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، بیروت: المکتبة العلمیة.
ابن منظور الأنصاری، محمد بن مکرم(1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
ابن‏عاشور، محمدطاهر(1420ق)، التحریر و التنویر، چاپ1، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
آخوندی، محمد باقر(1393)، «سنخ شناسی نفاق در قرآن مجید (بررسی جامعه شناختی پدیده ی نفاق)»، آموزه های قرآنی، شماره 20، (ص‎53 - 76 ).
آمدی، عبدالواحد بن محمد(۱۴۱۰–۱۹۹۰)، غرر الحکم، تصحیح: رجایی، مهدی، قم: دار الکتاب الإسلامی.
بزرگ زاده، حسین(1387)، «نفاق و منافقین از منظر قرآن»، انسان پژوهی دینی، شماره 17 و 18، (ص57 - 84 ).
بشرپور، سجاد(1397)، صفات شخصیت: نظریه و آزمون، تهران: ساوالان.
تیمورنژاد، علی؛ احمدی، محمدرضا؛ جهانگیرزاده، محمدرضا (1398)، «سبب شناسی نفاق از منظر منابع اسلامی و مقایسه آن با دو مفهوم روان شناختی ریاکاری اخلاقی و ناهماهنگی شناختی»، روان شناسی و دین، شماره 48، (ص 25 - 42 )
جوادی آملی، عبدالله(1394)، تفسیر تسنیم، قم: اسرا.
حسینى همدانى، محمد(1404ق)، انوار درخشان در تفسیر قرآن‏، چاپ1، تهران: لطفى‏‏.
خاکرند، شکرالله؛ سیدی، سیداحیا؛ دهقان، معصومه(1399)؛ «رفتارشناسی صحابه در توزیع غنایم غزوات پیامبر(ص)»، تاریخ اسلام، شماره 83 ،(ص 77 - 110 )
خزعلی، انسیه؛ اکبری، سیده میترا(1395)، «نشانه‌ شناسی واژگانی نفاق در قرآن کریم ( مطالعه موردی سوره منافقون)»، لسان مبین پاییز - شماره 25، (ص‎25 - 47 )
خمینی‌، روح الله(۱۳۸۰)، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
خیاط، علی(1392)، تجلی قرآن در نیایش معصومان علیهم السلام. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد بن مفضل(1404ق)، المفردات فی غریب القرآن، ناشر: دفتر نشر الکتاب.
رضایی اصفهانی، محمدعلی و جمعی از پزوهشگران قرآنی(۱۳۹۱)، قرآن و علوم انسانی. قم: نسیم حیات.
سبحانی تبریزی، جعفر(۱۳۷۸)، دوست نماها، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
سبزوارى، محمد(1406ق)، الجدید فى تفسیر القرآن المجید، چاپ1، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات،
طباطبایى، محمدحسین(‏1390ق)‏، المیزان فی تفسیر القرآن‏، چاپ: 2، بیروت:‏ مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏،
طبرسى، فضل بن حسن(1372‏)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن،‏ تهران: ناصرخسرو.
طریحی، فخرالدین بن محمد(۱۳۷۵)، حسینی اشکوری، احمد، مجمع البحرین. تهران: مکتبة المرتضویة.
طیب، عبدالحسین(1369‏)‏، اطیب البیان فی تفسیر القرآن‏، چاپ2، تهران: اسلام‏.
فخر رازى، محمد بن عمر(1420ق)، التفسیر الکبیر، چاپ3، بیروت: دارإحیاء التراث العربی‏. ‏
فضل الله، محمد حسین(1419ق)، من وحى القرآن، چاپ1، بیروت: دار الملاک.
فقیهی زهرا، حاجی اسماعیلی محمدرضا، طاهرنشاط دوست حمید(1399)، «بررسی اختلال شخصیت «نمایشی» در آموزه های اسلامی و تطبیق آن با یافته های روان شناسی»، نشریه: تحقیقات علوم قرآن و حدیث، دوره:17، شماره:1 (ص185-215).
قاضی زاده، کاظم؛ طبسی، محمد علی(1387)، «جریان شناسی نفاق و بررسی انگیزه های آن در انقلاب نبوی از دیدگاه قرآن کریم»، مطالعات انقلاب اسلامی، شماره 15(‎139 - 168)
قطب، سید(1425ق) ، فى ظلال القرآن‏، چاپ35، بیروت: دار الشروق‏‏.‏
محسنی تبریزی، علی رضا ؛ رجبی، محمود ؛ سلیمی، علی(1391)، «تبیین اجتماعی نفاق: الگویی تلفیقی بر اساس آموزه های قرآنی»، نظریه های اجتماعی متفکران مسلمان، شماره 3 (ص93 - 128)
مدرسى، محمدتقى(1419ق)‏، من هدى القرآن‏، چاپ1، تهران: دار محبی الحسین‏‏‏.
مراغى، احمد مصطفى(بیتا)، تفسیر المراغى،‏ چاپ1، دار الفکر، لبنان- بیروت.
مصطفوى، حسن(‌1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌، تهران: ‌وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌.
معلوف، لویس(۱۳۷۱)، المنجد فی اللغة، قم: اسماعیلیان.
مکارم شیرازى، ناصر(1371)‏، تفسیر نمونه‏، چاپ10، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
موسی، حسین یوسف، و صعیدی، عبد الفتاح(۱۴۱۰ق)، الإفصاح فی فقه اللغة، قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
مهدوی زادگان، داود(1392)، «نفاق؛ اصطلاح سیاسی قرآن کریم»، حکومت اسلامی، شماره 68، ( 33 - 60 )
میرزایی، محمد(1383)، «پیدایش پدیده نفاق در اسلام از منظر قرآن»، الهیات و حقوق، شماره 14، (ص‎121 - 136 )
ناصح، علی احمد ؛ علیزاده، نگین(1391)، «عصبیت مذموم، عوامل و پیامدها»، پژوهشهای اخلاقی، شماره 8، ( ص131 - 156 )
نراقی، احمد بن محمدمهدی(۱۳۷۸)، معراج السعادة، قم: هجرت.
نوبری، علیرضا(1399)، «جایگاه عدالت رفتاری در رابطه انسان و محیط زیست از نگاه قرآن»، آموزههای قرآنی، شماره 32 ، (ص‎219 - 238 ).
نوبری، علیرضا؛ جامعی، مهدی(1399)؛ «تحلیل محتوای نامه‌های امام علی (ع) به معاویه با محوریت واکاوی سهم اخلاق در مناسبات حکومتی»، پژوهشهای سیاست اسلامی، سال هشتم، شماره 18،( ص39 – 71).
نوبری، علیرضا؛ یعقوبی هیق، سید شهاب الدین(1399)، «تحلیل محتوای نامه های امام علی (ع) به کارگزاران با محوریت اصول حکمرانی»، پژوهش های سیاست اسلامی، سال هشتم، شماره 17، (ص40 – 70).
نوبری، علیرضا؛ یعقوبی هیق، سید شهاب الدین(1401)، «مسأله نفوذ در حکومت و راهبرد مقابله با آن بر اساس تحلیل محتوای سوره منافقون»، سیاست دفاعی، دوره 31، شماره 120، (ص 123-155).
نیری شکرتو، فاطمه؛ حسینی، بی‌بی حکیمه ، «بررسی رابطه نفاق با کسالت در نماز در آئینه ثقلین»، همایش بین المللی تحقیقات کاربردی در حوزه قرآن و حدیث، دوره 1، (ص409- 423).