معناشناسی نسخ در روایات تفسیری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تفسیر و علوم قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

2 دانش‌آموخته دکتری تفسیر تطبیقی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

10.22081/jqr.2023.65759.3678

چکیده

کثرت موارد آیات منسوخ در روایات و به‌تبع آن در آراء برخی مفسران و مؤلفان، ازجمله مسائل مهم و بحث‌برانگیزی است که بعضاً سبب بهانه‌تراشی مخالفان قرآن شده است. این نوشتار به روش توصیفی- تحلیلی، در صدد اثبات این حقیقت است که کاربرد اصطلاح نسخ در روایات معصومان (ع) و سخنان سلف در معنایی متفاوت از معنای مصطلح آن است. حاصل پژوهش در روایات یادشده، به‌ویژه روایاتی که از نسخ برخی آیات قرآنی خبر داده‌اند، آنکه گستره نسخ در این گونه روایات، فراتر از نسخ مصطلح، بر تخصیص عمومات، تقیید مطلقات، استثنا، تبیین مجملات و نسأ، شمول و انطباق دارد و موارد نسخ مصطلح در روایات یادشده بسیار اندک و کمیاب است، بلکه چه‌بسا بتوان با بررسی دقیق‌تر همین موارد اندک، نتیجه گرفت که اصولاً نسخ مصطلح در قرآن نیست و اگر در بعضی روایات که در صدد تقسیم محتوای قرآن هستند، در کنار ناسخ و منسوخ، عام و خاص نیز آمده، از باب ذکر خاص بعد از عام است. همچنین در روایتی، امام علی (ع) خطاب به شخصی که مردم را موعظه می‌کرد، موعظه و نصیحت کردن مردم و ترساندن آنها از قیامت و حساب و کتاب را مشروط به دانستن ناسخ و منسوخ فرمودند، که این روایت نیز شاهدی است بر اینکه مراد از ناسخ و منسوخ در این روایات، نسخ مصطلح که در احکام است، نیست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Semantics of Abrogation in Exegetical Narrations

نویسندگان [English]

  • Sayyid Abd al-Rasul Husaynizadeh 1
  • Fatemeh Ahmadinezhad 2
1 Associate Professor, Department of Interpretation and Qur'anic Sciences, University of Sciences and Knowledge of the Holy Qur’an, Qum
2 Ph.D. Graduate of Comparative Interpretation, University of Sciences and Knowledge of the Holy Qur’an
چکیده [English]

The abundant instances of abrogated verses in narrations and, accordingly, in the opinions of some interpreters and authors, is among the important and controversial issues that have sometimes caused the opponents of the Qur'an to create excuses. This article, using a descriptive-analytical method, aims to prove the fact that the use of the term "abrogation" (naskh) in the hadiths of the Infallibles and the sayings of the predecessors has a different meaning from its conventional meaning. The outcome of the research in the aforementioned narrations, especially the narrations that have informed about the abrogation of some Qur’anic verses, is that the scope of the abrogation in such narrations, beyond the conventional abrogation, applies to the allocation of generalities, the limitation of absolutes, exception, elucidation of inclusive concepts and postponement (nasa); and the cases of conventional abrogation in the above-mentioned narrations are very few and rare. Furthermore, perhaps by more closely examining these few cases, it can be concluded that, in principle, there is no conventional abrogation in the Qur'an, and if in some narrations that aim to divide the content of the Qur'an, along with the abrogating (nāsikh) and abrogated (mansūkh), general and specific are also mentioned, it is in terms of mentioning the general after the specific. Also, in a narration, Imam Ali (A.S.) addressed the person who was preaching the people and said that preaching and advising the people and frightening them of the Day of Judgment and reckoning and the Scripture are conditional on knowing the abrogating and the abrogated. This narration is a testimony to the fact that what is meant by the abrogating and the abrogated in these narrations is not the same as the conventional abrogation mentioned in the rulings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Qur'an
  • exegetical narrations
  • abrogation
  • allocation
  • restriction
  • postponement (nasa’)
  1. قرآن کریم.
  2. آلوسی، محمود، (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: علی عبدالباری عطیة، بیروت: دارالکتب العلمیة، اول.
  3. ابن‌اثیر جزری، (1367ش)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، محقق: محمود محمد طناحی، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چهارم.
  4. ابن­حزم اندلسی، (1406 ق)، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، محقق: عبدالغفار سلیمان البغدادی، بیروت: دارالکتب العلمیه، اول.
  5. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو (1419 ق.)، «تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر)»، محقق: محمد حسین شمس الدین، بیروت: دارالکتب العلمیة، اول.
  6. احمدی نژاد، فاطمه، حسینی زاده، ابوترابی، (1397ش)، معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط، و تمهیدی از منظر آیت الله معرفت (ره) تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش37، ص107-139.
  7. ابن­منظور، محمد بن مکرم، (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر، سوم.
  8. انیس و دیگران (1408ق) المعجم الوسیط، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  9. بابائی، علی اکبر، (1400ش) علوم قرانی 4، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چهارم.
  10. بحرانی، هاشم، (1416 ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، محقق: قسم دراسات الاسلامیه مؤسسه بعثت قم، تهران: بنیاد بعثت، اول.
  11. بقاعی، ابراهیم بن عمر، نظم الدرر فی تناسب‌الآیات‌ والسور، تحقیق: عبدالرزاق غالب، بیروت: دار الکتب العلمیه، اول، 1995.
  12. جصاص، احمد بن علی، (1405 ق)، احکام القرآن‌، محقق:‌محمد صادق قمحاوی، بیروت:‌دار احیاء التراث العربی، ‌بینا.
  13. حبنکة المیدانی، عبدالرحمن حسن، (1420 ق)، الشریعة الاسلامیة بین التدرج فی التشریع و التدرج فی التطبیق، بی جا، اول.
  14. حجازی السقا، احمد، (1298ق)، لا نسخ فی القرآن، قاهره: دارالفکر العربی، اول.
  15. خالد رمضان، حسن، (1418ق)، معجم اصول الفقه، قاهره: مطبعة المدنی، اول.
  16. حسینی زاده، سیدعبدالرسول (1390ش)، «بررسی تطبیقی نسخ در قرآن کریم»، قم: بوستان کتاب، اول.
  17. خطیب، عبدالکریم، (بیتا)، تفسیر القرآنی للقرآن، بی جا، بی نا.
  18. خمینی، روح الله، (1376)، جواهر الاصول، تقریرات محمد حسن مرتضوی لنگرودی، تهران: مؤسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، اول.
  19. خوئی، سیدابوالقاسم، (بیتا)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: موسسه احیاء آثار آیت الله خوئی، بی نا.
  20. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412 ق)، مفردات فی غریب القرآن، محقق: صفوان عدنان داوودی، دمشق بیروت: دارالعلم دارالشامیه، اول.
  21. زرقانی، محمد عبدالعظیم، (بیتا)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بی جا: دار احیاء التراث العربی، بی نا.
  22. زمخشری، محمود، (1407 ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب لعربی، سوم.
  23. زید، مصطفی، (1408 ق)، النسخ فی القرآن الکریم، دوم.
  24. (1408 ق)، النسخ فی القرآن الکریم، دوم.
  25. سبحانی تبریزی، جعفر، (1424ق)، ارشاد العقول الی مباحث الاصول، تقریرات محمد حسین حاج عاملی، قم: مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، اول.
  26. سیوطی، عبدالرحمن، (1421 ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتب العربیة، دوم.
  27. ـــــــــــــــــــ‌، (1404 ق)، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: گتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، بی نا.
  28. شاطبی، ابو اسحاق ابراهیم بن موسی، (1417ق)، الموافقات، محقق: ابوعبیده بن حسن آل سلمان، سعودیه: دار ابن عفان، اول.
  29. صادقی، محمد (1365ش) «الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن»، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، دوم.
  30. صبحی صالح، (1977م)، مباحث فی علوم القرآن، بیروت: دار العلم للملایین، دهم.
  31. صدر، محمد باقر، (1417ق)، بحوث فی علم الاصول، تقریرات محمود هاشمی شاهرودی، قم: دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل البیت، سوم.
  32. صفار، محمدبن حسن، (1404ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (صلی الله علیهم)، محقق: محسن بن عباسعلی کوچه باغی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، دوم.
  33. طباطبایی، محمد حسین، (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علیمه قم، پنجم.
  34. طبرسی، فضل بن حسن، (1372 ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، محقق: محمد جواد بلاغی، تهران: ناصر خسرو، سوم.
  35. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، (1412 ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة، اول.
  36. طریحی،
  37. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، (1415ق)، نورالثقلین، محقق: سید هاشم رسوای محلاتی، فم: اسماعیلیان، چهارم.
  38. علی جمعه، (2005)، النسخ عندالاصولیین، قاهره: نهضة مصر، اول.
  39. عیاشی، محمد بن مسعود، (1380ق)، کتاب التفسیر، محقق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: چاپخانه علمیه، بی نا.
  40. غزالی، محمد، (1419ق) بیروت، دار الفکر
  41. فراهیدی، خلیل بن احمد، (1410 ق)، کتاب العین، قم: هجرت، دوم.
  42. فرحات، احمد حسن، (1421ق)، فی علوم القرآن، عمان: دارعمار، اول.
  43. فیومی، احمدبن محمد مقری، (بیتا)، مصباح المنیر، قم: دار الرضی، اول.
  44. فیض کاشانی، ملامحسن، (1415ق)، تفسیر الصافی، محقق: حسین اعلمی، تهران: انتشارات الصدر، دوم.
  45. قرطبی، محمد بن احمد، (1364ش)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو، اول.
  46. قمی، علی بن ابراهیم، (1367ش)، تفسیر القمی، محقق: طیب موسوی جزایری، قم: دارالکتاب، چهارم.
  47. مجلسی، محمدباقر، (1403ق)، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الطاهرة، محقق: جمعی از محققان، بیروت: دار احیاء التراث العربی، دوم.
  48. مشکینی اردبیلی، علی، (1374ش)، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم: الهادی، ششم.
  49. معرفت، محمد هادی، (1415 ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم: موسسه نشر اسلامی، دوم.
  50. ــــــــــــــــ‌، (1423 ق)، شبهات و ردود حول القرآ الکریم، قم: موسسه التمهید، اول.
  51. ــــــــــــــــ‌، (1381 ش)، علوم قرآنی (معرفت)، قم: التمهید، چهارم.
  52. ــــــــــــــــ، (1383ش، الف)، «نسخ در قرآن در تازه ترین دیدگاه ها»، بینات، شماره 44، سال یازدهم، ص99-107.
  53. ___________، (1383 ش، ب)، «نوآوری و نظرات جدید در گفتگو با آیت‌الله معرفت»، بینات، شماره 44، سال یازدهم، ص50-76.
  54. معین، محمد، (1371ش) فرهنگ فارسی، تهران انتشارات امیر کبیر.
  55. مصطفوی، حسن، (1360ش)، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، بی نا.
  56. مطرودی، عبدالرحمن بن محمد، (1414 ق)، النسخ فی القرآن العظیم، ریاض: جامعه الملک السعود، بی نا.
  57. مظفر، محمدرضا، (1430ق)، اصول الفقه، قم: جامعه مدرسین قم، پنجم.
  58. مکارم شیرازی، ناصر، (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامی، اول
  59. ملکی اصفهانی، مجتبی، (1379ش)، فرهنگ اصطلاحات اصول، قم: عالمه، اول.
  60. مکی، ابومحمد بن ابی‌طالب، (1406ق)، الایضاح لناسخ القرآن و منسوخه، محقق: احمد حسن فرحات، جده: دارالمناره، اول.
  61. نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد، (1357ق)، کتاب الناسخ و المنسوخ فی القرآن، مکتبة العلامیه.
  62. نوری، حسین، (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، محقق: مؤسسه آل البیت، قم: مؤسسه آل البیت، اول.
  63. هلالی، سلیم بن قیس، (1405ق)، کتاب سلیم بن قیس هلالی، محقق: محمد انصاری زنجانی، قم: الهادی، اول.