عوامل پدید آورندۀ ضرب آهنگ در قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

ریتم یا ایقاع به‌مثابۀ قاعده‌ای است که هر کار ادبی و هنری بر آن استوار است و در قرآن کریم به‌عنوان نمونۀ والای ادب به‌صورت برجسته وجود دارد و از ویژگی‌های برجستۀ سبک بیانی قرآن کریم، موسیقی‌دار و آهنگ‌خیز بودن تعبیرات آن است؛ به‌گونه‌ای که در واج‌ها و واژگان آن احساس حیات می‌شود و ضرب‌آهنگی حساب شده بر جریان سخن حاکم است که افزون بر هم‌آوایی و زیبایی، همگام با معنا در حرکت است.
مسأله این پژوهش آن است که قرآن کریم از چه ابزارهایی جهت ساخت این ضرب‌آهنگ منحصر به‌فرد استفاده کرده است و چه عواملی آن را آهنگین ساخته است؟ این مقاله می‌کوشد تا عوامل به‌وجود آورندۀ ضرب‌آهنگ را در قرآن بیابد و در این راستا، پس از واکاوی این اصطلاح در مباحث ادبی و آوایی، پنج عنصر نظام، توازی و توازن، تناسب، تکرار و تغییر را به‌عنوان مهم‌ترین عوامل پدیدآورندۀ ضرب‌آهنگ قرآنی، معرفی و تحلیل و تطبیق می‌کند. در این میان فاصله‌ قرآنی نقشی مهم در هماهنگ‌سازی آیات دارد و وجوه گوناگونی از عوامل نظم‌آهنگ را در خود نهفته دارد.
در برداشت مشهور، موسیقی قرآن از نوع درونی است، نه بیرونی که دستاورد وزن و قافیه است و ایقاعات قرآن از نوع پیشرفته آن است که روابط میان عناصر آن حسی عقلی است و دریافت‌کننده نیازمند مرتبه‌ای از پختگی عقلی و فرهنگی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Factors Creating Rhythm in the Qur’an

نویسنده [English]

  • Hasan Kharaqani
چکیده [English]

Rhythm or īqā‘ is a rule on which every literary or artistic work is based and it stands out in the Qur’an as a sublime literary example. One of the outstanding features of the Qur’an’s expressive styles is its harmonious and rhythmic changes, in such a way that one feels liveliness in its phonemes and words and a well-calculated rhythm rules over the course of speech, which, besides its harmony and beauty, it moves along with the meaning.
This research is intended to figure out what tools the Qur’an has used to make this exclusive rhythm and what factors have made it harmonious. The article tries to find the factors creating rhythm in the Qur’an. Furthermore, after exploring into this term in literary and phonetic discourses, it introduces, analyzes, and compares five elements of phonetic system, balance and equilibrium, proportion, recurrence, and alteration as the most important factors creating the Qur’anic rhythm. Accordingly, the Qur’anic interval has a significant role in harmonizing the verses and incorporates various aspects of the rhythm’s factors.
According to a generally accepted view, the music of the Qur’an is of an internal type and not external, which is the outcome of cadence and rhyme; and the Qur’an’s rhythms are of the advanced type as the relations between its elements are sensual-rational and the perceiver is to enjoy a certain level of intellectual and cultural maturity.

1. ابن اثیر، ضیاءالدین؛ المثل السائر فی ادب الکاتب والشاعر، قاهره، دار نهضۀ مصر، بی‌تا.
2. ابن سینا؛ جوامع علم الموسیقی «من قسم الریاضیات من الشفاء»، تحقیق زکریا یوسف، قاهره، الإدارة العامة للثقافة، 1956م.
3. ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه، 1405ق.
4. ابوزید، احمد؛ التناسب البیانی فی القرآن، مغرب، دانشکده ادبیات و علوم انسانی رباط، 1992م.
5. اسماعیل، عزالدین؛ الاُسُس الجمالیة فی النقد العربی، قاهره، دارالفکر العربی، 1421ق.
6. انیس، ابراهیم؛ موسیقی الشعر، قاهره، مکتبۀ الآنجلو المصریّۀ، 1952م.
7. آذرنوش، آذرتاش؛ فرهنگ معاصر عربی- فارسی، تهران، نشر نی، 1381ش.
8. باقری، مهری؛ مقدمات زبان‌شناسی، تهران، نشر قطره، 1390ش.
9. بدرانی، محمدجواد حبیب؛ جمالیِّات التشکیل الایقاعی فی شعر السَّیّاب، بیروت، الدار العربیّة للموسوعات، 2013م.
10. بدوی، احمد؛ من بلاغة القرآن، قاهره، نهضۀ مصر، 2005م.
11. پورتراب، مصطفی کمال؛ تئوری موسیقی، تهران، نشر چشمه، 1395ش.
12. تفتازانی، سعدالدین؛ شرح المختصر علی تلخیص المفتاح، با حواشی عبدالمتعال صعیدی، قم، مکتبۀ نجفی، بی‌تا.
13. تهانوی، محمّدعلی؛ موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1996م.
14. جیوسی، عبدالله محمد؛ التعبیر القرآنی والدلالة النفسیة، دمشق، دارالغوثانی للدراسات القرآنیه، 1427ق.
15. حسانی، احمد؛ الایقاع وعلاقته بالدلالة فی الشعر الجاهلی، رسالۀ دکترا، جامعة الجزائر کلیة الآداب واللغات، 2006م.
16. حسناوی، محمدحسن؛ الفاصله فی القرآن، بیروت، دارعمار، 1406ق.
17. حموی، ابن حجه؛ خزانة الأدب و غایة الارب، بیروت، المکتبة العصریه، 1426ق.
18. خرقانی، حسن؛ «جستاری در تکراربندهای قرآنی»، قرآن شناخت، شماره 9، بهار و تابستان 1391، 75-99.
19. ــــــــــــ ؛ زیبا‌شناسی قرآن از نگاه بدیع، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1392ش.
20. ــــــــــــ ؛ «فراهنجاری‌های ادبی در فواصل آیات و تفسیرهای زیباشناسانه و معناشناسانه آن»، مطالعات اسلامی، علوم قرآن و حدیث، شماره 87، پاییز و زمستان1390، 109-136.
21. ــــــــــــ ؛ قرآن و زیبایی‌شناسی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1394ش.
22. خضر، سید؛ التکرار الاسلوبی فی اللغة العربیة، قاهره، دارالوفاء، 1424ق.
23. خیاط، کریم محسن؛ إشکالیة المصطلح بین الایقاع والموسیقی و الوزن، سایت الوتر السابع؛ http://www.watar7.com، 2014-12-01.
24. درّاز، محمد عبدالله؛ النبأ العظیم، نظرات جدیدة فی القرآن، ریاض، دار طیبه، 2000م.
25. دهخدا، علی‌اکبر؛ لغتنامه، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ش.
26. راستگو، سید محمد؛ هنر سخن آرایی، فن بدیع، کاشان، انتشارات مرسل، 1376ش.
27. راغب، عبدالسلام احمد؛ وظیفة الصورة الفنیة فی القرآن الکریم، حلب، فصّلت، 1422ق.
28. رافعی، مصطفی صادق؛ اعجاز القرآن و البلاغة النبویة، بیروت، دارالکتاب العربی، 1410ق.
29. زوبعی، طالب؛ حلاوی، ناصر؛ البیان و البدیع، بیروت، دارالنهضه العربیه، 1996م.
30. سیوطی، جلال‌الدین؛ الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، 1421ق.
31. شاذلی، سیدبن قطب؛ التصویر الفنی فی القرآن، قاهره، دارالشروق، 1403ق.
32. ــــــــــــــــ ؛ فی ظلال القرآن، بیروت- قاهره، دارالشروق، 1408ق.
33. شفیعی کدکنی، محمدرضا؛ موسیقی شعر، تهران، انتشارات آگاه، 1368ش.
34. شمیسا، سیروس؛ نگاهی تازه به بدیع، تهران، نشر میترا، 1386ش.
35. شیخ، عبدالواحد حسن؛ البدیع والتوازی، مصر، مکتبۀ الاشعاع، 1419ق.
36. صغیر، محمد حسین علی؛ الصوت اللغوی فی القرآن، بیروت، دارالمورّخ العربی، 1420ق.
37. صفوی، کورش؛ از زبان شناسی به ادبیات؛ جلد اول: نظم، تهران، سوره مهر، 1383ش؛ جلد دوم: شعر، تهران، سوره مهر، 1380ش.
38. طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1417ق.
39. طوسی، خواجه نصیرالدین؛ معیار الاشعار، اصفهان، انتشارات سهره‌وردی، 1363ش.
40. علوی یمنی، یحیی‌بن حمزه؛ کتاب الطراز المتضمن لاسرار البلاغة و علوم حقایق الاعجاز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
41. عون، علی ابوالقاسم؛ بلاغة التقدیم و التأخیر فی القرآن الکریم، بیروت، دارالمدار الاسلامی، 2006م.
42. غریب، رز؛ نقد بر مبنای زیبایی‌شناسی و تأثیر آن در نقد عربی، ترجمه نجمه رجایی، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1378ش.
43. فراستخواه، مقصود؛ زبان قرآن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1376ش.
44. فولادوند، محمدمهدی؛ قرآن شناسی، تهران، مؤسسه الست فردا، 1381ش.
45. مبارک، محمد؛ دراسة ادبیة لنصوص من القرآن، بیروت، دارالفکر، 1392ق.
46. مجدی، وهبه؛ کامل، مهندس؛ معجم المصطلحات العربیۀ فی اللغۀ والادب، بیروت، مکتبۀ لبنان، 1984م.
47. محمود، مصطفی؛ القرآن محاولة لفهم عصری، بیروت، دارالعودة، 1979م.
48. مدنی، علی صدر الدین‌بن معصوم؛ انوار الربیع فی انواع البدیع، تحقیق شاکر هادی شکر، نجف اشرف، مطبعة النعمان، 1388ق.
49. مرکز فرهنگ و معارف قرآن؛ دایرۀ المعارف قرآن، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1385ش.
50. مصری، ابن ابی الاصبع؛ تحریر التحبیر فی صناعة الشعر والنثر وبیان اعجاز القرآن، تحقیق محمد شرف حفنی، قاهره، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیۀ، 1406ق.
51. مطلوب، احمد؛ معجم مصطلحات البلاغیۀ و تطوّرها، بیروت، مکتبۀ لبنان ناشرون، 2000م.
52. معرفت، محمدهادی؛ التمهید فی علوم القرآن، قم، انتشارات تمهید، 1386ش.
53. ــــــــــــــــ ؛ علوم قرآنی، قم، انتشارات تمهید، 1378ش.
54. مفهوم ضرب و میزان در تئوری موسیقی، سایت http://www.sadda.ir، 18/7/1395.
55. منصوری، پرویز؛ تئوری بنیادی موسیقی، تهران، نشر کارنامه، 1384ش.
56. ناتل خانلری، پرویز؛ وزن شعر، تهران، دانشگاه تهران، 1337ش.
57. نحله، محمد احمد؛ دراسة قرآنیۀ فی جزء عم، بیروت، دارالعلوم العربیه، 1409ق.
58. وزیری، علی‌نقی؛ زیباشناسی در هنر و طبیعت، تهران، دانشگاه تهران، 1338ش.
59. همایی، جلال‌الدین؛ فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، نشر هما، 1368ش.
60. یوسف حسنی، عبدالجلیل؛ موسیقی الشعر العربی، قاهره، الهیئة المصریّة العامّة للکتاب، 1989م.
61. یونس، علی؛ نظرۀ جدیدۀ فی موسیقی الشعر العربی، قاهره، الهیئۀ المصریۀ العامۀ للکتاب، 1993م.