ماهیت هجای مصحف در سده‌های نخست اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری دانشگاه تهران

چکیده

گزارش‌های موجود در قدیمی‌ترین کتاب‌های تألیف شده در خصوص هِجای مصاحف (همچون کتاب المُقنِع ابوعمرو الدانی)، کاربرد شیوه‌های املای متفاوت یک واژه خاص در مواضع معینی از متن قرآن را امری قاعده‌مند و ثابت در جای‌جای مصحف معرفی می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که به نظر می‌رسد هنگام کتابت متن قرآن باید از آن قواعد پیروی کرد. اما تطبیق بسیاری از گزارشات با شواهد متعددی از کهن‌ترین نسخه‌های قرآنی به‌جا مانده از سه قرن نخست اسلامی، گزارش‌های موجود در این کتاب‌ها را نقض کرده و نشان می‌دهد که کاتبان نخستین مصاحف قرآن در چگونگی املای برخی از کلمات قرآن هم‌داستان نبوده‌اند. از سوی دیگر، مطالعه قواعد نگارش در نقوش و مکتوبات جاهلی سده نخست پس از اسلام نشان می‌دهد که کتابت مصحف در مواردی همچون اعجامِ گاه‌به‌گاه برخی حروف همسان‌نوشت، حذف یا اثبات الف میانی در کلمات، رسم تاء تأنیث با تاء کشیده یا به شکل مدوّر، جایگزینی الف ممدود با الف مقصور، مشابه این نقوش است و قاعده مُطّرِدی در شیوه اعجام و املای کلماتی خاص، چه در کتابت مصاحف و چه غیرِ آن وجود نداشته است. بنابراین مشاهده چنین عملکردی از سوی کاتبان، گفته فرّاء را مبنی بر عدم التزام نخستین کاتبان عرب به یک شیوه واحد در کتابت تأیید می‌کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Nature of the Qur’an’s Spelling in Early Islamic Centuries

نویسنده [English]

  • Ala Vahidnia
چکیده [English]

The reports extant in the oldest written books on the Qur’an’s spelling (such as Abū ‘Amr al-Dānī’s al-Muqni‘), introduce the application of different spelling styles of a particular word in certain positions of the Qur’an’s text as enjoying methodical and constant rules throughout the Qur’an, to such an extent that it seems that these rules are to be followed while copying the text of the Qur’an. However, comparison of many reports with various evidences from the oldest copies of the Qur’an extant from the early three Islamic centuries contradicts the reports presented in these books and shows that the scribes of the early copies of the Qur’an were not unanimous in the spelling of some of the Qur’an’s words. On the other hand, the study of the writing rules in the pagan figures and written texts of the first century of the post-Islamic period indicates that writing copies of the Qur’an in such instances as occasional i‘jām (marking a consonant with diacritical points) of some similarly scribed letters, omission or retainment of the middle alif in words, drawing the feminine tā with long tā in circular form, substituting prolonged alif with abbreviated alif are similar to these figures and there has not been a universal (muṭṭaradī) rule in style of i‘jām and spelling specific letters, either in copying the Qur’an or other than that. Therefore, noticing such a practice by the scribes would confirm Farrā‘’s view concerning non-commitment of the early Arab scribes to a single style in copying.

کلیدواژه‌ها [English]

  • orthography of muṣḥafs
  • Qur’an manuscripts
  • epigraphs

مراجع

1. قرآن کریم.
2. ابن خلدون، عبدالرحمن‌بن محمد؛ مقدمه، تحقیق عبدالله محد الدرویش، دمشق، دار یعرب، 2004م.
3. جهنی اندلسی، ابن معاذ؛ البدیع فی معرفة ما رسم فی مصحف عثمان، تحقیق غانم قدوری الحمد، بی‌جا، دار عمار للنشر و التوزیع، بی‌تا.
4. ابن نجاح، ابوداود سلیمان؛ مختصر التبیین لهجاء التنزیل، تحقیق احمدبن عمر شرشال، مدینه، مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف، 1421ق.
5. ابن ندیم، محمدبن اسحاق؛ الفهرست، تهران، بی‌نا، 1350ش.
6. خسروی، محمد علی؛ «شیوه تصحیح نسخه خطی قرآن اوقاف»، میراث جاویدان، سال سیزدهم، شماره 51، 55-67.
7. دانی، ابوعمرو عثمان‌بن سعید؛ المقنع فی رسم مصاحف الامصار مع کتاب النقط، تحقیق محمد الصادق قمحاوی، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریة، بی‌تا.
8. دروش، فرانسوا؛ قرآن‌های عصر اموی، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا و آلاء وحیدنیا، تهران، انتشارات هرمس، 1394ش.
9. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‏بکر؛ الإتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتاب العربی، 1421ق.
10. فرّاء، یحیی‌بن زیاد؛ معانی القرآن، بیروت، عالم الکتب، 1983م.
11. غانم قدوری، الحمد؛ رسم‌الخط مصحف، ترجمه یعقوب جعفری، تهران، انتشارات اسوه، 1376ش.
12. غانم قدوری، الحمد؛ «موازنة بین رسم المصحف و نقوش العربیة القدیمة»، مجلة المورد، عدد خاص فی الخط العربی، المجلد الخامس عشر، العدد الرابع، وزارة الثقافة و الاعلام دار الشؤون الثقافیة العامة، عراق، 1986، 27-45.
13. منجد، صلاح‌الدین؛ دراسات فی تاریخ الخط العربی منذ بدایته إلی نهایة العصر الأموی، بیروت، دارالکتاب الجدید، 1979م.
14. مهدوی، احمدبن عمار؛ هجاء المصاحف الامصار، تحقیق: حاتم صالح الضامن، الامارات العربیة المتحدة، دار ابن الجوزی، بی‌تا.
15. هورینی، نصربن نصر یونس؛ المطالع النصریة للمطابع المصریة فی الاصول الخطیة، اصول الکتابة و الاملاء، تحقیق طه عبدالمقصود، قاهره، مکتبة السنة، 2005م.
16. Abbott, Nabia. The Rise Of The North Arabic Script And Its Kur'anic Development, University of Chicago Press, 1939.
17. Altikulaç, Tayyar. Al-Muṣḥaf Al-Sharif: Attributed To ʿUthmān Bin ʿAffān (The Copy At The Topkapi Palace Museum), Organization of the Islamic Conference Research Centre for Islamic History, Art and Culture: Istanbul (Turkey), 2007.
18. Déroche, François and S. Noja Noseda, Le manuscrit Arabe 328 (a) de la Bibliothèque nationale de France. Fondazione Ferni Noja Noseda Studi Arabo Islamici, Lesa [Sources de la transmission manuscrite du texte coranique, I. Les manuscrits de style hija¯zı¯: 1], 1998.
19. Déroche, François and S. Noja Noseda, Le manuscrit Or. 2165 de la British Library. Fondazione Ferni Noja Noseda Studi Arabo Islamici, Lesa [Sources de la transmission manuscrite du texte coranique, I: Les manuscrits de style hija¯zı¯: 2, i], 2001.
20. Déroche, François Qur'ans of the Umayyads, A First Overview, Leiden, Brill, ("Leiden Studies in Islam and Society"), 2013
21. Ghabban, Ali ibn Ibrahim. (Trans. & Remarks by R. G. Hoyland), "The Inscription Of Zuhayr, The Oldest Islamic Inscription (24 AH/AD 644–645), The Rise Of The Arabic Script And The Nature Of The Early Islamic State", Arabian Archaeology And Epigraphy, 2008, Volume 19, pp. 210-237.
22. Gruendler, Beatrice. The Development of the Arabic Scripts. From the Nabatean Era to the First Islamic Century According to Dated Texts. (Harvard Semitic Studies, 43). Atlanta, GA: Scholars Press.1993.
23. Hamidullah, Muhammad. "Some Arabic Inscriptions of Medinah of the Early Years of Hijrah" Islamic Culture, vol. X 111, No. 4, October, 1939, pp.427-439.
24. Healey, John F. Nabataean to Arabic: Calligraphy and Script Development Among the Pre-Islamic Arabs. In J. Bartlett, D. Wasserstein & D. James (eds), The Role of the Book in the civilisations of the Near East. Proceedings of the Conference held at the Royal Irish Academy and the Chester Beatty Library, Dublin, 29 June – 1 July 1988. Manuscripts of the Middle East 5: 41–52. 1990-1991.
25. Hoyland, Robert. “New documentary texts and early Islamic state”, Bulletin of the school of oriental and African studies, volume 69, issue 03, October 2006, 00395-416.
26. Kaplony, Andreas. "What Are Those Few Dots For? Thoughts On The Orthography Of The Qurra Papyri (709-710), The Khurasan Parchments (755-777) And The Inscription Of The Jerusalem Dome Of The Rock (692)", Arabica, 2008, Volume 55, pp. 91-112.
27. Macdonald, Michael C A. “ARNANab 17 and the transition from the Nabataean to the Arabic script”. W. Arnold, M. Jursa, W.W. Müller & S. Procházka (eds), Philologisches und Historisches zwischen Anatolien und Sokotra. Analecta Semitica In Memoriam Alexander Sima.Wiesbaden: Harrassowitz. 2009a, PP. 207–240.
28. Miles, George C.. "Early Islamic Inscriptions Near Taif in the Hijaz "Journal of Near Eastern Studies, 1948, pp. 236-242.
29. Nehmé, LaïLa. “A glimpse of the development of the Nabataean script into Arabic based on old and new epigraphic material”. M.C.A. Macdonald (ed.), The development of Arabic as a written language. (Supplement to the Proceedings of the Seminar for Arabian Studies 40). Oxford: Archaeopress, 2010, pp. 47–88.
30. Nöldeke, Theodor & Friedrich Schwally, Gotthelf Bergsträßer, Otto Pretzl, The History of the Quran, Edited and translated by Wolfgang H. Behn, Brill, Leiden.Boston, 2013.
31. al-Rāshid, Saad bin Abdulaziz. “Sadd al-Khanaq: an early Umayyad dam near Medina, Saudi Arabia”, Proceedings of the Seminar for Arabian Studies, Vol. 38, Papers from the forty-first meeting of the Seminar for Arabian Studies held in London, 19-21 July 2007 (2008), pp. 265-275.
32. Winnett, Frederick Victor. & William LaForest Reed, with contributions from J. T. Milik & J. Starcky, Ancient Records From North Arabia, University of Toronto Press: Toronto (Canada), 1970
33. Yardeni, Ada. Textbook of Aramaic, Hebrew and Nabataean Documentary Texts from the Judaean Desert and Related Material. A. The Documents. B. Translation, Palaeography, Concordance. (2 volumes). Jerusalem: Ben-Zion Dinur Center for Research in Jewish History, 2000.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار